सम्राट अशोकाचे शिलालेख: मौर्य साम्राज्याचा दगडी दस्तऐवज आणि चिरंतन वारसा

प्रस्तावना: इतिहासाच्या विस्मृतीतून पुनर्शोध

प्रारंभिक रहस्य

अनेक शतकांपासून, भारतीय उपखंडात विखुरलेले भव्य दगडी स्तंभ आणि विशाल शिळांवर कोरलेले गूढ लेख इतिहासकारांसाठी आणि प्रवाशांसाठी एक न उलगडणारे कोडे बनून राहिले होते. हे शिलालेख कोणी कोरले, का कोरले आणि त्यात काय लिहिले आहे, याबद्दल कोणालाही माहिती नव्हती. ज्या ब्राह्मी लिपीमध्ये हे लेख कोरले होते, ती लिपी काळाच्या ओघात पूर्णपणे विस्मृतीत गेली होती. दिल्लीचा सुलतान फिरोजशाह तुघलक सारख्या शासकांनी या स्तंभांना दिल्लीत आणून त्यावरील लेख समजून घेण्याचा प्रयत्न केला, पण तो अयशस्वी ठरला. हे शिलालेख एका महान साम्राज्याचे आणि एका अद्वितीय सम्राटाचे मूक साक्षीदार होते, पण त्यांची कहाणी सांगणारी भाषाच हरवली होती. हे मौन एका मोठ्या बौद्धिक आव्हानाची नांदी होती, ज्याच्या पूर्ततेने भारताच्या प्राचीन इतिहासावर अभूतपूर्व प्रकाश टाकला.   

मुख्य प्रबंधाचे प्रतिपादन

सम्राट अशोकाचे शिलालेख हे प्राचीन जगाच्या इतिहासात अद्वितीय आणि अतुलनीय आहेत. ते केवळ शाही घोषणा नाहीत, तर एका विशाल, बहुसांस्कृतिक साम्राज्यावर नैतिकता आणि शांततेच्या तत्त्वांवर आधारित शासन करण्याच्या प्रयत्नांचा एक सखोल वैयक्तिक आणि राज्य-प्रायोजित प्रकल्प आहे, जो दगडावर कायमस्वरूपी कोरला गेला आहे. हे शिलालेख बौद्ध धर्माचा पहिला ठोस पुरावा देतात आणि एका अशा शासकाच्या मनात डोकावण्याची संधी देतात, ज्याने युद्धाच्या भीषणतेनंतर आपला मार्ग बदलून धम्माच्या तत्त्वांवर आधारित राज्यकारभाराचा पाया रचला. अशोकाने पारंपारिक राजपुरोहित किंवा उच्चभ्रू वर्गाला संबोधित करण्याऐवजी, दगडाच्या चिरंतन माध्यमाद्वारे थेट आपल्या प्रजेशी संवाद साधला. हे शिलालेख केवळ त्याच्या साम्राज्याच्या सीमाच दर्शवत नाहीत, तर त्याच्या नैतिक आणि प्रशासकीय सुधारणांचा एक चिरंतन दस्तऐवज म्हणूनही उभे आहेत.   

अहवालाची रूपरेषा

हा अहवाल सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांच्या संपूर्ण जीवनचक्राचा आणि त्यांच्या महत्‍त्वाचा सखोल वेध घेतो. सुरुवातीला, कलिंग युद्धाच्या रक्तरंजित पार्श्वभूमीवर अशोकाच्या धोरणांमध्ये झालेल्या आमूलाग्र बदलाचा आढावा घेतला जाईल, ज्यातून या शिलालेखांची निर्मिती झाली. त्यानंतर, या शिलालेखांचे विविध प्रकार, त्यांचा संपूर्ण भारतीय उपखंडातील भौगोलिक विस्तार आणि त्यांच्यामागील सामरिक विचारांचे विश्लेषण केले जाईल. पुढे, जेम्स प्रिन्सेपच्या अथक प्रयत्नांमुळे ब्राह्मी लिपीचा उलगडा कसा झाला आणि या शिलालेखांचा खरा निर्माता ‘देवानांपिय पियदसि’ म्हणजेच सम्राट अशोक आहे हे कसे सिद्ध झाले, याची रोमहर्षक कथा सादर केली जाईल. यानंतर, शिलालेखांमधील धम्म, प्रशासन आणि धार्मिक सहिष्णुतेच्या संदेशाचे सविस्तर विवेचन केले जाईल. मौर्यकालीन कलेचा उत्कृष्ट नमुना असलेल्या अशोकस्तंभांच्या कलात्मक आणि प्रतीकात्मक पैलूंचे, विशेषतः सारनाथच्या सिंहस्तंभाचे, विश्लेषण करून, शेवटी या शिलालेखांचा आणि त्यांच्या प्रतीकांचा आधुनिक भारताच्या राष्ट्रीय ओळखीवर पडलेला प्रभाव स्पष्ट केला जाईल. प्राचीन भारतीय राजेशाहीची संकल्पना विजय, यज्ञ आणि वंशावळींवर आधारित होती, ज्यांचे उल्लेख नाशवंत साहित्यात आढळतात. याउलट, अशोकाने दगडासारख्या चिरंतन माध्यमाची निवड करून थेट आपल्या प्रजेशी संवाद साधला. त्याने आपले शिलालेख राजवाडे किंवा मंदिरांपुरते मर्यादित न ठेवता, व्यापारी मार्ग आणि सार्वजनिक ठिकाणी स्थापित केले. तो आपल्या प्रजेला ‘माझी मुले’ असे संबोधतो , जे राजेशाहीच्या परंपरेत एक क्रांतिकारी बदल होता. यातून हे स्पष्ट होते की, अशोकाने स्वतःला केवळ एक विजेता ‘चक्रवर्ती’ म्हणून नव्हे, तर आपल्या साम्राज्याचा नैतिक मार्गदर्शक आणि पितृतुल्य शासक म्हणून स्थापित करण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न केला. त्यामुळे, शिलालेखांचे माध्यम आणि त्यांचे अपेक्षित वाचक हे त्यातील संदेशाइतकेच क्रांतिकारी होते.   

सम्राट अशोकाची पार्श्वभूमी आणि कलिंग युद्धाचे परिवर्तन

मौर्य सिंहासनावर आगमन

सम्राट अशोक हा मौर्य साम्राज्याचा तिसरा शासक, संस्थापक चंद्रगुप्त मौर्य यांचा नातू आणि सम्राट बिंदुसार यांचा पुत्र होता. इ.स.पू. 273 मध्ये बिंदुसारच्या मृत्यूनंतर, मौर्य साम्राज्याच्या उत्तराधिकारासाठी संघर्ष झाला. या संघर्षावर मात करून अशोकाने सिंहासनावर आपला हक्क प्रस्थापित केला आणि सुमारे चार वर्षांनंतर, इ.स.पू. 269 मध्ये त्याचा 정גי राज्याभिषेक झाला. त्याच्या सुरुवातीच्या कारकिर्दीत, त्याने आपल्या पूर्वजांप्रमाणेच साम्राज्य विस्ताराचे धोरण अवलंबले.   

कलिंग युद्ध: एक निर्णायक क्षण

अशोकाच्या कारकिर्दीतील सर्वात महत्त्वपूर्ण आणि निर्णायक घटना म्हणजे कलिंगचे युद्ध (सुमारे इ.स.पू. 262-261). कलिंग हे राज्य मौर्य साम्राज्याच्या पूर्वेकडील किनाऱ्यावर, आजच्या ओडिशा राज्यात स्थित होते. सामरिक आणि आर्थिक दृष्ट्या महत्त्वाचे असलेले हे राज्य जिंकण्यासाठी अशोकाने आक्रमण केले. हे युद्ध अत्यंत भीषण होते. या युद्धाच्या परिणामांचे वर्णन स्वतः अशोकाने त्याच्या तेराव्या बृहद शिलालेखात अत्यंत प्रांजळपणे केले आहे. या शिलालेखात तो नमूद करतो की, “कलिंग देशाबरोबरच्या युद्धात एक लाख सैनिक मारले गेले, दीड लाख लोकांना देशोधडीला लावले गेले आणि त्याहूनही अधिक लोक नंतरच्या काळात मरण पावले”. युद्धाच्या या विनाशकारी परिणामामुळे, रणांगणावरील रक्तपात आणि प्रजेच्या दुःखाने अशोकाचे मन पूर्णपणे बदलून गेले. त्याला तीव्र पश्चात्ताप झाला आणि त्याच्या मनात ऐहिक सुखांबद्दल आणि लष्करी विजयांबद्दल “अतीव विरक्ती” निर्माण झाली.   

धम्मविजयाचा उदय

कलिंग युद्धानंतर अशोकाने सशस्त्र विजयाचे धोरण (भेरीघोष – युद्धाच्या नगार्‍याचा आवाज) कायमचे सोडून दिले आणि त्याजागी “धम्मविजयाचे” (धम्मघोष – धम्माच्या शिकवणीचा आवाज) धोरण स्वीकारले. या घटनेनंतर त्याने बौद्ध धर्म स्वीकारला आणि आपल्या साम्राज्याच्या प्रशासनाचा आणि धोरणांचा आधार म्हणून ‘धम्म’ या नैतिक संहितेची स्थापना केली. हा केवळ एका व्यक्तीचा धर्म बदल नव्हता, तर ते संपूर्ण मौर्य साम्राज्याच्या राज्यधोरणातील एक मोठे परिवर्तन होते. एका शक्तिशाली सम्राटाने आपल्या विजयाच्या शिखरावर असताना स्वतःच्याच कृत्याबद्दल जाहीरपणे पश्चात्ताप व्यक्त करणे, हे इतिहासात अभूतपूर्व होते. मौर्य साम्राज्य विशाल आणि विविधतेने नटलेले होते. अशा परिस्थितीत लष्करी मार्गाने अधिक विस्तार करणे खर्चिक आणि अव्यवहार्य होते. युद्धनीतीचा त्याग करून अशोकाने आपल्या सीमा स्थिर केल्या. यासोबतच, ‘धम्म’ या सार्वत्रिक नैतिक संहितेचा प्रचार करून त्याने साम्राज्यातील विविध धार्मिक आणि वांशिक गटांना एकत्र बांधणारी एक समान विचारधारा निर्माण केली. तेरावा शिलालेख हा केवळ भूतकाळातील चुकीची कबुली नव्हता, तर भविष्यातील धोरणांची घोषणा होती. या शिलालेखाद्वारे त्याने शेजारील राज्यांना आश्वस्त केले की तो आता त्यांच्यासाठी धोका नाही  आणि आपल्या प्रजेला संदेश दिला की त्याचे राज्य आता लष्करी सामर्थ्यावर नव्हे, तर कल्याणाच्या तत्त्वावर चालेल. अशाप्रकारे, कलिंग युद्धातील पश्चात्तापाचे जाहीर प्रदर्शन हे एक सुविचारित राजकीय पाऊल होते, ज्याने एका रक्तरंजित लष्करी विजयाला नैतिक विजयात रूपांतरित केले आणि अशोकाची प्रतिमा एका क्रूर विजेत्याऐवजी एका न्यायी आणि प्रजावत्सल शासकाची बनवली, ज्यामुळे साम्राज्याला दीर्घकालीन स्थैर्य मिळाले.   

शिलालेखांचे वर्गीकरण आणि भौगोलिक विस्तार

अशोकाने आपले संदेश प्रजेपर्यंत पोहोचवण्यासाठी दगडासारख्या चिरस्थायी माध्यमाचा वापर केला. हे संदेश शिळा, स्तंभ आणि गुहांमध्ये कोरलेले आहेत. त्यांच्या स्वरूपानुसार आणि मजकुरानुसार या शिलालेखांचे वर्गीकरण केले जाते.

शिलालेखांचे प्रकार

अशोकाच्या शिलालेखांचे मुख्यत्वे पाच प्रकारांमध्ये वर्गीकरण केले जाते :   

1. बृहद शिलालेख (Major Rock Edicts): हे चौदा लेखांचे संच आहेत, जे मोठ्या नैसर्गिक शिळांवर कोरलेले आहेत. हे शिलालेख प्रामुख्याने अशोकाच्या साम्राज्याच्या सीमावर्ती भागांमध्ये आढळतात. यात धम्माची तत्त्वे, प्रशासकीय सुधारणा आणि सामाजिक कल्याणाविषयी सविस्तर माहिती दिलेली आहे.   
2. लघु शिलालेख (Minor Rock Edicts): हे लेख आकाराने लहान असून, ते अशोकाच्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीच्या काळात कोरले गेले असावेत. हे लेख अधिक वैयक्तिक स्वरूपाचे आहेत आणि याच लेखांमध्ये अशोकाचा ‘अशोक’ असा थेट नामोल्लेख आढळतो.   
3. प्रमुख स्तंभलेख (Major Pillar Edicts): हे सात लेखांचे संच आहेत, जे अत्यंत चकचकीत (पॉलिश) केलेल्या अखंड दगडी स्तंभांवर कोरलेले आहेत. हे स्तंभ मौर्य कलेचे उत्कृष्ट नमुने मानले जातात. हे स्तंभलेख अशोकाच्या कारकिर्दीच्या उत्तरार्धात, प्रामुख्याने गंगा नदीच्या खोऱ्यात, म्हणजेच साम्राज्याच्या मुख्य भागात उभारले गेले.   
4. लघु स्तंभलेख (Minor Pillar Edicts): हे स्तंभलेख विशिष्ट विषयांना वाहिलेले आहेत. उदाहरणार्थ, सारनाथ आणि सांची येथील लेखांमध्ये बौद्ध संघात फूट पाडणाऱ्यांना ताकीद देण्यात आली आहे.   
5. गुंफा शिलालेख (Cave Inscriptions): हे लेख बिहारमधील बराबर पर्वताच्या गुहांमध्ये आढळतात. अशोकाने या गुंफा आजीवक पंथाच्या संन्याशांना दान केल्या होत्या, जे त्याच्या धार्मिक सहिष्णुतेचे प्रतीक आहे.   

भौगोलिक विस्तार आणि सामरिक स्थान

अशोकाच्या शिलालेखांचे वितरण हे मौर्य साम्राज्याच्या विस्ताराचे आणि प्रभावाचे प्रत्यक्ष प्रमाण आहे. हे शिलालेख पश्चिमेला अफगाणिस्तानपासून पूर्वेला ओडिशापर्यंत आणि उत्तरेला नेपाळपासून दक्षिणेला कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशपर्यंत पसरलेले आहेत. या शिलालेखांची जागा निश्चित करताना अशोकाने अत्यंत सामरिक विचार केलेला दिसतो. अनेक शिलालेख तत्कालीन प्रमुख व्यापारी मार्गांवर (उत्तरापथ आणि दक्षिणापथ) आणि तीर्थक्षेत्रांजवळ उभारण्यात आले होते, जेणेकरून जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत त्याचा संदेश पोहोचेल. गिरनार (गुजरात), कालसी (उत्तराखंड), सोपारा (महाराष्ट्र), मानसेहरा आणि शाहबाजगढ (पाकिस्तान), येरागुडी (आंध्र प्रदेश), धौली आणि जौगड (ओडिशा) यांसारख्या ठिकाणी बृहद शिलालेख सापडले आहेत. तर मस्की, ब्रह्मगिरी (कर्नाटक), गुजर्रा (मध्य प्रदेश) आणि सारनाथ (उत्तर प्रदेश) या ठिकाणी लघु शिलालेख आणि स्तंभलेख आढळले आहेत.   

Table 1: सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांचे प्रकार आणि प्रमुख स्थळे

शिलालेख प्रकार	प्रमुख स्थळे	महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्ये
बृहद शिलालेख	गिरनार (गुजरात), कालसी (उत्तराखंड), मानसेहरा व शाहबाजगढ (पाकिस्तान), येरागुडी (आंध्र प्रदेश), धौली व जौगड (ओडिशा), सोपारा (महाराष्ट्र)	साम्राज्याच्या सीमावर्ती भागात स्थित; धम्माच्या आणि प्रशासनाच्या १४ प्रमुख आज्ञांचा समावेश. धौली आणि जौगड येथे कलिंगासाठी विशेष लेख आहेत.
लघु शिलालेख	मस्की, ब्रह्मगिरी, नित्तूर, उदेगोलम (कर्नाटक); गुजर्रा, रुपनाथ (मध्य प्रदेश); भाब्रू-बैरट (राजस्थान); सहसराम (बिहार)	अशोकाच्या नावाचा (‘अशोक’) स्पष्ट उल्लेख; त्याच्या वैयक्तिक बौद्ध धर्माच्या निष्ठेची माहिती देतात.
प्रमुख स्तंभलेख	दिल्ली-टोपरा, दिल्ली-मेरठ, लोरिया-आराराज, लोरिया-नंदनगढ, रामपूर्वा (बिहार); कौशांबी-अलाहाबाद (उत्तर प्रदेश)	गंगा खोऱ्यात स्थित; अत्यंत चकचकीत अखंड स्तंभ; कारकिर्दीच्या उत्तरार्धात कोरलेले.
लघु स्तंभलेख	सारनाथ, सांची, कौशांबी, लुंबिनी, निगलिवा	बौद्ध संघाला उद्देशून लिहिलेले लेख (उदा. संघभेद रोखण्याबाबत) आणि बुद्धाच्या जन्मस्थळाला भेट दिल्याचा उल्लेख (लुंबिनी).
गुंफा शिलालेख	बराबर पर्वत (बिहार)	आजीवक पंथाच्या संन्याशांना गुंफा दान केल्याचा उल्लेख; अशोकाच्या धार्मिक सहिष्णुतेचे प्रतीक.

शिलालेखांचे हे वितरण अशोकाच्या सुसंस्कृत आणि बहुस्तरीय संवाद धोरणाचे दर्शन घडवते, ज्यात साम्राज्याचा केंद्रभाग आणि सीमावर्ती प्रदेश यांच्यात स्पष्ट फरक केला गेला होता. साम्राज्याच्या सीमावर्ती प्रदेशांमध्ये (उदा. पाकिस्तान, अफगाणिस्तान, ओडिशा, गुजरात) बृहद शिलालेख आढळतात, ज्यात धम्म आणि प्रशासनावर आधारित चौदा कलमी कार्यक्रम होता. या शिलालेखांचे मुख्य कार्य साम्राज्याच्या नैतिक आणि राजकीय सीमा प्रजेसाठी आणि परकीय शक्तींसाठी निश्चित करणे हे होते. ते अशोकाच्या राज्याची एक प्रकारे सार्वजनिक “घटना” होते. याउलट, प्रमुख स्तंभलेख हे साम्राज्याच्या केंद्रस्थानी, म्हणजेच गंगेच्या खोऱ्यात (उदा. दिल्ली-टोपरा, लोरिया-आराराज) केंद्रित आहेत. हे स्तंभ अधिक कलात्मक असून नंतरच्या काळातील आहेत. यांवरील संदेश अधिक विशिष्ट असून, काही वेळा ते थेट बौद्ध संघाला उद्देशून आहेत. यावरून असे सूचित होते की, हे स्तंभलेख अशा प्रजेसाठी होते, ज्यांना धम्माच्या मूलभूत तत्त्वांची ओळख आधीच झालेली होती. कलिंगमधील धौली आणि जौगड येथील स्वतंत्र शिलालेख हे विशिष्ट प्रदेशासाठी तयार केलेल्या संदेशाचे उत्तम उदाहरण आहे. येथे विजयाचा उल्लेख असलेल्या तेराव्या शिलालेखाऐवजी “सर्व प्रजा माझी मुले आहेत” असा दिलासा देणारा संदेश कोरलेला आहे. यावरून स्पष्ट होते की, अशोकाने एकच संदेश सर्वत्र न लावता, प्रत्येक प्रदेशाची राजकीय आणि सामाजिक गरज ओळखून आपले माध्यम (अचल शिळा की भव्य स्तंभ), मजकूर (व्यापक तत्त्वे की विशिष्ट आज्ञा) आणि स्थान यांची निवड केली होती. हे त्याच्या प्रगत प्रशासकीय कौशल्याचे आणि जनसंपर्काच्या सखोल जाणिवेचे प्रतीक आहे.   

लिपी आणि भाषेचे रहस्य: जेम्स प्रिन्सेप आणि ब्राह्मीचा उलगडा

अज्ञात लिपीचे आव्हान

एकोणिसाव्या शतकापर्यंत अशोकाचे शिलालेख हे केवळ एक न उलगडणारे कोडे होते. ज्या ब्राह्मी लिपीत ते कोरले होते, ती काळाच्या पडद्याआड गेली होती आणि ती वाचण्याची क्षमता पूर्णपणे नाहीशी झाली होती. शतकानुशतके अभ्यासक या शिलालेखांचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करत होते, पण त्यांना यश मिळत नव्हते.   

जेम्स प्रिन्सेप: एक बहुआयामी विद्वान

या ऐतिहासिक कोड्याचे उत्तर शोधून काढण्याचे श्रेय जाते जेम्स प्रिन्सेप (1799-1840) या इंग्रज विद्वानाला. प्रिन्सेप हा कोलकाता येथील टांकसाळीत एक अधिकारी (Assay Master) होता, पण त्याची आवड केवळ धातुशास्त्रापुरती मर्यादित नव्हती. तो एक बहुआयामी व्यक्तिमत्व होता, ज्याला नाणेशास्त्र, वास्तुकला, हवामानशास्त्र आणि प्राचीन लिपींमध्ये प्रचंड रस होता. ‘एशियाटिक सोसायटी ऑफ बंगाल’ या प्रतिष्ठित संस्थेच्या नियतकालिकाचा संपादक या नात्याने, त्याच्याकडे संपूर्ण भारतातून प्राचीन नाणी, शिलालेख आणि कलाकृती अभ्यासासाठी येत असत. याच पदाने त्याला या ऐतिहासिक शोधाच्या केंद्रस्थानी आणले.   

उलगड्याची प्रक्रिया

प्रिन्सेपने अत्यंत चिकाटीने आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून या लिपींचा अभ्यास केला.

• खरोष्ठी लिपी: ब्राह्मी लिपीच्या आधी त्याने खरोष्ठी लिपीचा उलगडा केला. वायव्य भारतात राज्य करणाऱ्या इंडो-ग्रीक राजांच्या द्विभाषिक नाण्यांचा त्याने अभ्यास केला. या नाण्यांवर एका बाजूला राजाचे नाव ग्रीक (ज्ञात लिपी) मध्ये, तर दुसऱ्या बाजूला खरोष्ठी (अज्ञात लिपी) मध्ये कोरलेले होते. या दोन्ही मजकुरांची तुलना करून, त्याने खरोष्ठी लिपीतील अक्षरांचे ध्वनीमूल्य निश्चित केले.   
• ब्राह्मी लिपी: ब्राह्मी लिपीचा उलगडा करणे अधिक गुंतागुंतीचे होते. प्रिन्सेपने दिल्ली आणि अलाहाबाद येथील स्तंभावरील लेखांची तुलना केली आणि त्याच्या लक्षात आले की ते दोन्ही लेख एकसारखेच आहेत. या लिपीचा खरा उलगडा सांची स्तूपाच्या कठड्यांवरील लहान लेखांच्या अभ्यासातून झाला. त्याने पाहिले की अनेक लहान लेखांच्या शेवटी दोन समान अक्षरे येत होती. त्याने अचूक तर्क लावला की हे ‘दानं’ (दान) हा शब्द असावा, कारण स्तूपाच्या उभारणीसाठी अनेक लोकांनी दान दिले होते. या एका शब्दाच्या उलगड्यामुळे त्याला ‘द’, ‘न’ आणि ‘म’ या अक्षरांची ध्वनीमूल्ये मिळाली आणि हाच धागा पकडून त्याने संपूर्ण ब्राह्मी लिपीचे रहस्य उलगडले.   

‘देवानांपिय पियदसि’ चे गूढ

लिपीचा उलगडा झाल्यानंतर, शिलालेखांमधील मजकूर वाचता येऊ लागला. या लेखांमध्ये राजा स्वतःला ‘देवानांपिय पियदसि’ (देवांचा प्रिय, प्रियदर्शी) या नावाने संबोधत होता. सुरुवातीला, हा राजा कोण आहे, हे प्रिन्सेपला ओळखता आले नाही. त्याला वाटले की हा श्रीलंकेचा एखादा राजा असावा. या कोड्याचे उत्तर श्रीलंकेतून आले. जॉर्ज टर्नर नावाच्या एका इतिहासकाराने श्रीलंकेतील ‘महावंस’ या बौद्ध धर्मग्रंथाचा अभ्यास केला होता. त्याने प्रिन्सेपला कळवले की ‘पियदसि’ हे नाव मौर्य सम्राट अशोकासाठी एक उपाधी म्हणून वापरले गेले आहे.   

मस्की आणि गुजर्रा येथील पुरावा

‘देवानांपिय पियदसि’ म्हणजेच अशोक, याला निर्णायक आणि ठोस पुरावा मात्र खूप नंतर मिळाला. 1915 मध्ये, सी. बीडन नावाच्या एका खाण अभियंत्याला कर्नाटक राज्यातील मस्की येथे एक लघु शिलालेख सापडला. हा तो पहिला शिलालेख होता, ज्यात ‘देवानांपिय असोकस’ असा स्पष्ट उल्लेख होता. यानंतर मध्य प्रदेशातील गुजर्रा येथे सापडलेल्या शिलालेखातही ‘असोकराज’ असा उल्लेख आढळला. पुढे नित्तूर आणि उदेगोलम येथे सापडलेल्या शिलालेखांनीही याला दुजोरा दिला. या शोधांमुळे सर्व शंका दूर झाल्या आणि हे सिद्ध झाले की संपूर्ण भारतीय उपखंडात सापडलेल्या शिलालेखांचा निर्माता मौर्य सम्राट अशोकच होता.   

प्रादेशिक भाषा आणि लिपी

अशोकाने आपल्या विशाल आणि बहुभाषिक साम्राज्यात संदेश पोहोचवण्यासाठी अत्यंत प्रगल्भ धोरण अवलंबले. त्याने एकाच भाषेची सक्ती न करता, स्थानिक गरजेनुसार वेगवेगळ्या भाषा आणि लिपींचा वापर केला.

• प्राकृत: ही शिलालेखांची मुख्य भाषा होती. भारताच्या बहुतांश भागात, विशेषतः मध्य आणि पूर्व भारतात, प्राकृत भाषेसाठी ब्राह्मी लिपीचा वापर केला गेला. वायव्य भारतात (आजचा पाकिस्तान) प्राकृत भाषेसाठी खरोष्ठी लिपी वापरली गेली.   
• ग्रीक आणि आरमाइक: साम्राज्याच्या वायव्य सीमेवर, म्हणजेच आजच्या अफगाणिस्तानात, ग्रीक आणि पर्शियन संस्कृतीचा प्रभाव होता. तेथील लोकांसाठी अशोकाने ग्रीक आणि आरमाइक भाषांमध्ये आणि त्यांच्या लिपींमध्ये शिलालेख कोरवले. कंदाहार येथे सापडलेला द्विभाषिक शिलालेख याचे उत्तम उदाहरण आहे.   

ब्राह्मी लिपीचा उलगडा हा केवळ एका व्यक्तीचा शोध नव्हता, तर ती एक आंतरराष्ट्रीय, बहुविद्याशाखीय आणि सहयोगी प्रक्रिया होती. यात नाणेशास्त्र (इंडो-ग्रीक नाणी), पुराभिलेखशास्त्र (शिलालेखांची तुलना), पुरातत्व (सांचीचे अवशेष) आणि ग्रंथ अभ्यास (श्रीलंकेतील बौद्ध ग्रंथ) यांसारख्या विविध क्षेत्रांतील पुराव्यांची सांगड घातली गेली. या प्रक्रियेत कलकत्त्यातील प्रिन्सेप, नेपाळमधील हॉजसन, सांचीतील स्मिथ आणि श्रीलंकेतील टर्नर यांसारख्या अनेक विद्वानांचे योगदान होते. यावरून हेच सिद्ध होते की, ऐतिहासिक सत्याचा शोध हा अनेकदा वेगवेगळ्या ठिकाणच्या आणि वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील विखुरलेल्या पुराव्यांच्या तुकड्यांना एकत्र जोडूनच लागतो. त्याचबरोबर, अशोकाने वापरलेली बहुभाषिक आणि बहुलिपी नीती ही त्याच्या साम्राज्याच्या बहुसांस्कृतिकतेचा आणि त्याच्या व्यावहारिक शासनशैलीचा ठोस पुरावा आहे. त्याने आपल्या साम्राज्यावर एकाच भाषेची सक्ती करण्याऐवजी, आपल्या सीमेवरील प्रजेच्या भाषा आणि लिपींमध्ये आपला संदेश अनुवादित करून दिला. हे केवळ सोयीचे नव्हते, तर ते आदराचे आणि सर्वसमावेशकतेचे राजकीय प्रतीक होते. यातून त्याने ग्रीक आणि आरमाइक भाषिक प्रजेच्या सांस्कृतिक ओळखीला मान्यता दिली आणि त्यांना केवळ जिंकलेले गुलाम न मानता, आपल्या नैतिक प्रकल्पात भागीदार बनवले. ही भाषिक नीती त्याच्या धम्माचाच एक अविभाज्य भाग होती, जी दर्शवते की त्याचा संदेश कोणत्याही एका संस्कृतीपुरता मर्यादित नसून, त्याच्या साम्राज्यातील संपूर्ण मानवतेसाठी एक सार्वत्रिक आचारसंहिता होता.   

शिलालेखांमधील संदेश: धम्म, प्रशासन आणि सहिष्णुता

अशोकाच्या शिलालेखांचा आत्मा म्हणजे ‘धम्म’. हे लेख केवळ राजाज्ञा नसून, एका चांगल्या आणि नैतिक समाजाच्या निर्मितीसाठी केलेले आवाहन आहे.

धम्माची संकल्पना

अशोकाचा ‘धम्म’ हा कोणताही विशिष्ट धर्म किंवा पंथ नव्हता, तर ती एक नैतिक आणि सामाजिक आचारसंहिता होती, ज्याचा उद्देश लोकांमध्ये सामाजिक जबाबदारीची आणि कल्याणाची भावना वाढवणे हा होता. धम्माची प्रमुख तत्त्वे खालीलप्रमाणे होती:   

• अहिंसा: कोणत्याही सजीवाची हत्या न करणे आणि सर्व प्राणिमात्रांबद्दल दयाभाव ठेवणे.   
• आदर: आई-वडील, गुरुजन, वडीलधारी माणसे आणि सर्व पंथांच्या साधू-संतांचा (ब्राह्मण आणि श्रमण) आदर करणे.   
• सेवाभाव: दास आणि नोकरांना माणुकीची वागणूक देणे.   
• सद्गुण: सत्य बोलणे, करुणा, दानशूरता, पवित्रता आणि सौम्यता या गुणांचे पालन करणे.   
• संयम: निरर्थक समारंभ आणि कर्मकांडांवर खर्च करण्याऐवजी साधेपणाने राहणे.

प्रशासकीय धोरण: सहावा बृहद शिलालेख

सहावा बृहद शिलालेख अशोकाच्या प्रशासकीय कटिबद्धतेचे आणि त्याच्या अथक परिश्रमाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. या शिलालेखात अशोक आपल्या अधिकाऱ्यांना (पटिवेदक) आज्ञा देतो की, प्रजेच्या कामाची माहिती त्याला सर्व वेळी आणि सर्व ठिकाणी दिली जावी, “मी जेवत असो, राणीवशात असो, माझ्या शयनगृहात असो किंवा माझ्या बागेत असो”. तो म्हणतो की, “सर्व लोकांचे कल्याण करणे हे माझे सर्वोच्च कर्तव्य आहे आणि त्यासाठी कठोर परिश्रम आणि कामाचा जलद निपटारा करणे हेच मूळ साधन आहे”. यातून राजा म्हणून त्याची प्रजेशी असलेली अविचल बांधिलकी दिसून येते. तो स्वतःला कधीही कामातून समाधान मिळत नाही असे सांगतो, कारण त्याचे अंतिम ध्येय हे संपूर्ण जगाचे कल्याण करणे आहे.   

न्याय आणि अधिकारी: चौथा स्तंभलेख

चौथा स्तंभलेख अशोकाच्या न्यायव्यवस्थेवरील आणि प्रशासकीय विकेंद्रीकरणावरील विचारांवर प्रकाश टाकतो. या लेखात तो ‘रज्जुक’ नावाच्या उच्चपदस्थ अधिकाऱ्यांच्या जबाबदाऱ्या आणि अधिकारांचे वर्णन करतो. रज्जुकांना लाखो लोकांवर नियुक्त केले गेले होते आणि त्यांना न्यायनिवाडा करण्याच्या बाबतीत पूर्ण स्वातंत्र्य दिले होते. त्यांना बक्षीस देण्याचा किंवा शिक्षा देण्याचा अधिकार होता, जेणेकरून ते आत्मविश्वासाने आणि निर्भयपणे प्रजेच्या कल्याणासाठी काम करू शकतील. अशोकाने न्यायप्रक्रियेत एकसमानता आणि दंडप्रक्रियेत समानता आणण्यावर भर दिला. यातून हे स्पष्ट होते की, एका केंद्रीकृत साम्राज्यातही त्याने न्यायदानाचे अधिकार स्थानिक पातळीवर सोपवून प्रशासनाला अधिक कार्यक्षम बनवण्याचा प्रयत्न केला.   

धार्मिक सहिष्णुता: बारावा बृहद शिलालेख

बारावा बृहद शिलालेख हा अशोकाच्या विचारांचा आणि धोरणांचा सर्वोच्च बिंदू मानला जातो. हा लेख धार्मिक सहिष्णुतेचा एक जागतिक आणि कालातीत जाहीरनामा आहे. या शिलालेखात अशोक सर्व पंथांच्या “तत्त्वांची वाढ” (सारवृद्धी) व्हावी अशी इच्छा व्यक्त करतो. तो स्पष्टपणे सांगतो की, “कोणीही विनाकारण आपल्या पंथाची प्रशंसा आणि दुसऱ्या पंथाची निंदा करू नये.” तो पुढे म्हणतो की, “जो कोणी आपल्या पंथाच्या भक्तीमुळे दुसऱ्या पंथाची निंदा करतो, तो वास्तवात आपल्याच पंथाचे सर्वात जास्त नुकसान करतो.” याउलट, “इतर पंथांचा आदर केल्याने स्वतःच्या पंथाची वृद्धी होते आणि दुसऱ्या पंथाचीही सेवा होते”. या शिलालेखात त्याने ‘समवाय’ (संवाद आणि एकोपा) यावर भर दिला आहे, जो त्याच्या सर्वसमावेशक दृष्टिकोनाचा गाभा आहे. मौर्य साम्राज्यात बौद्ध, ब्राह्मण, जैन, आजीवक असे अनेक धार्मिक पंथ आणि ग्रीक, कंबोज यांसारखे वांशिक गट होते. अशा परिस्थितीत कोणत्याही एका धर्माला राजधर्म बनवणे हे संघर्षाला आमंत्रण देण्यासारखे होते. त्यामुळे अशोकाने ‘धम्म’ ही एक अशी नैतिक चौकट तयार केली, जी कोणत्याही पंथाला आक्षेपार्ह नव्हती. बारावा शिलालेख या धोरणाचा कळस आहे. विविध पंथांमध्ये परस्पर आदर वाढवण्याचा उपदेश देऊन अशोक केवळ धार्मिक सलोखाच साधत नव्हता, तर तो साम्राज्याच्या स्थैर्यासाठी आवश्यक असलेली सामाजिक शांतताही प्रस्थापित करत होता. अशाप्रकारे, ‘धम्म’ हे मौर्य साम्राज्याला एकत्र बांधणारे वैचारिक सिमेंट होते. त्याने लष्करी सामर्थ्याची जागा एका सामायिक नैतिक पायाने घेतली, जो शाही नियंत्रणाचा आणि एकात्मतेचा मुख्य आधार बनला.   

मौर्यकालीन कला आणि प्रतीकशास्त्र: सारनाथचा सिंहस्तंभ

अशोकाच्या शिलालेखांप्रमाणेच त्याचे स्तंभ हे मौर्यकालीन कला आणि अभियांत्रिकीचे अद्वितीय नमुने आहेत. या स्तंभांवर कोरलेले संदेश जितके महत्त्वाचे आहेत, तितकेच ते स्तंभ आणि त्यावरील शिल्पे कलात्मक आणि प्रतीकात्मक दृष्ट्या महत्त्वपूर्ण आहेत.

अशोकस्तंभ: अभियांत्रिकी आणि कलेचा संगम

अशोकस्तंभ हे त्यांच्या निर्मितीतील कौशल्यासाठी ओळखले जातात. त्यांची प्रमुख वैशिष्ट्ये म्हणजे:

• अखंड दगड: प्रत्येक स्तंभ हा एकाच दगडातून (monolithic) कोरलेला आहे. चुनार (वाराणसीजवळ) येथील खाणींमधून काढलेले भलेमोठे दगड शेकडो मैल दूर वाहून नेऊन हे स्तंभ उभारले गेले, जे मौर्यकालीन अभियांत्रिकी आणि वाहतूक व्यवस्थेच्या प्रगतीचे द्योतक आहे.   
• भव्य आकार: हे स्तंभ साधारणपणे 40 ते 50 फूट उंच असून त्यांचे वजन 50 टनांपर्यंत आहे.   
• मौर्यकालीन चकाकी (Mauryan Polish): या स्तंभांना एक विशिष्ट प्रकारची आरशासारखी चकचकीत पॉलिश आहे, जी अडीच हजार वर्षांनंतरही टिकून आहे. हे तंत्रज्ञान आजही अभ्यासकांसाठी एक गूढ आहे.   

सारनाथ सिंहस्तंभाचे सविस्तर विश्लेषण

सर्व अशोकस्तंभांमध्ये सारनाथ येथील स्तंभशीर्ष (Lion Capital) हे कलेचा आणि प्रतीकांचा सर्वश्रेष्ठ नमुना मानले जाते. हे स्तंभशीर्ष आज भारताचे राष्ट्रीय बोधचिन्ह आहे. याची निर्मिती अत्यंत कुशलतेने एकाच वालुकाश्माच्या दगडातून करण्यात आली आहे.   

• कलात्मक वैशिष्ट्ये:
  • चार सिंह: या स्तंभशीर्षावर चार भव्य आशियाई सिंह पाठीला पाठ लावून बसलेले आहेत. ते चारही दिशांना गर्जना करत असल्याचे दर्शवले आहे. त्यांच्या आयाळीचे (mane) कोरीव काम अत्यंत सुबक आहे. हे सिंह शक्ती, धैर्य आणि शौर्याचे प्रतीक आहेत. तसेच ते बुद्धाचेही प्रतीक मानले जातात, कारण बुद्धाला ‘शाक्यसिंह’ (शाक्य कुळातील सिंह) म्हटले जाते.   
  • चौरंग (Abacus): सिंहांच्या खाली एक गोलाकार चौरंग आहे, ज्यावर चार प्राणी- धावणारा घोडा (पश्चिम), हत्ती (पूर्व), बैल (दक्षिण) आणि सिंह (उत्तर) – कोरलेले आहेत. या प्रत्येक प्राण्याच्या मध्ये 24 आऱ्यांचे एक चक्र आहे, ज्याला ‘धर्मचक्र’ म्हणतात.   
  • उलटे कमळ: हा संपूर्ण भाग एका उलट्या कमळाच्या आकाराच्या घंटेवर (bell-shaped lotus) आधारलेला आहे. कमळ हे बौद्ध धर्मात पवित्रतेचे आणि ज्ञानाचे प्रतीक मानले जाते, जे चिखलात उगवूनही निर्मळ राहते.   
  • शिखरस्थ धर्मचक्र: मूळ स्तंभशीर्षावर या चार सिंहांच्या डोक्यावर एक मोठे दगडी ‘धर्मचक्र’ होते, जे आज तुटलेल्या अवस्थेत सापडले आहे. हे चक्र भगवान बुद्धांनी सारनाथ येथे दिलेल्या पहिल्या प्रवचनाचे, म्हणजेच ‘धर्मचक्रप्रवर्तना’चे प्रतीक होते.   
• प्रतीकात्मक अर्थ: सारनाथ स्तंभशीर्ष हे केवळ एक कलाकृती नसून, ते प्रतीकांनी भरलेले एक वैचारिक विधान आहे. चार दिशांना गर्जना करणारे सिंह बुद्धाचा धम्म संदेश सर्वत्र पोहोचवत असल्याचे सूचित करतात. चौरंगावरील चार प्राणी हे चार दिशांचे किंवा बुद्धाच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटनांचे (जन्म, गृहत्याग, ज्ञानप्राप्ती, महापरिनिर्वाण) प्रतीक मानले जातात. संपूर्ण स्तंभ हा ‘अक्ष मुंडी’ (axis mundi) किंवा विश्वाचा केंद्रस्तंभ मानला जातो, जो पृथ्वीला आध्यात्मिक जगाशी जोडतो.   

सारनाथ येथील सिंहस्तंभ हे शाही आणि धार्मिक प्रतीकांचे एक जटिल मिश्रण आहे. याची रचना अशोकाच्या ‘चक्रवर्ती’ (सार्वभौम सम्राट) या भूमिकेला बुद्धाच्या शिकवणीशी जोडण्यासाठी केली गेली आहे. सिंह हे परंपरेने राजेशाही आणि सत्तेचे प्रतीक आहे. चार सिंहांच्या माध्यमातून अशोक आपली शाही सत्ता चारही दिशांना दर्शवत आहे. तर, ‘धर्मचक्र’ हे बुद्धाच्या शिकवणीचे प्रमुख प्रतीक आहे. या शाही सिंहांना थेट धर्मचक्राच्या खाली स्थान देऊन, या शिल्पातून एक शक्तिशाली संदेश दिला गेला आहे की, सम्राटाची सत्ता (शक्ती) ही धम्माच्या तत्त्वांच्या अधीन आहे आणि तिची वैधता धम्मातूनच प्राप्त होते. ‘चक्रवर्ती’ या शब्दाचा अर्थ ‘ज्याचे रथचक्र सर्वत्र अविरोध फिरते असा शासक’ आहे. बुद्ध देखील एक ‘चक्रप्रवर्तक’ आहे, जो धम्माचे चक्र गतिमान करतो. त्यामुळे, हे स्तंभशीर्ष अशोकाच्या ऐहिक सत्तेला बुद्धाच्या आध्यात्मिक अधिकाराशी जोडते. यातून असे सूचित होते की, अशोक हा तो आदर्श शासक आहे, जो धम्माच्या सार्वत्रिक नियमांनुसार राज्य करतो. त्याचे राज्य हे वैयक्तिक विजयाचे प्रदर्शन नसून, एका वैश्विक, नैतिक व्यवस्थेचे पृथ्वीवरील प्रकटीकरण आहे.   

निष्कर्ष: अशोकाच्या वारशाची प्रासंगिकता

ऐतिहासिक सारांश

सम्राट अशोकाचे शिलालेख हे मौर्यकालीन इतिहास समजून घेण्यासाठी सर्वात महत्त्वाचे आणि विश्वसनीय प्राथमिक स्रोत आहेत. या शिलालेखांमुळेच एका महान सम्राटाला केवळ दंतकथांच्या विश्वातून बाहेर काढून इतिहासात त्याचे योग्य स्थान मिळाले. हे लेख मौर्यकालीन शासनव्यवस्था, समाज, धर्म, कला आणि तत्त्वज्ञान यावर विस्तृत प्रकाश टाकतात. ते केवळ एका सम्राटाच्या आज्ञा नसून, एका संपूर्ण युगाचा आरसा आहेत.   

आधुनिक भारतातील वारसा

अशोकाच्या शिलालेखांचा आणि प्रतीकांचा वारसा आजच्या आधुनिक भारतातही जिवंत आहे. 26 जानेवारी 1950 रोजी, जेव्हा भारत एक प्रजासत्ताक बनला, तेव्हा सारनाथ येथील सिंहस्तंभ भारताचे राष्ट्रीय बोधचिन्ह (National Emblem) म्हणून स्वीकारण्यात आले. या बोधचिन्हाखाली मुंडक उपनिषदातील ‘सत्यमेव जयते’ (केवळ सत्याचाच विजय होतो) हे ब्रीदवाक्य देवनागरी लिपीत कोरलेले आहे. हे बोधचिन्ह आधुनिक भारताच्या सत्य, न्याय, शक्ती आणि धैर्याच्या मूल्यांचे प्रतीक आहे. तसेच, सारनाथ स्तंभशीर्षावरील ‘धर्मचक्र’ भारताच्या राष्ट्रध्वजाच्या मध्यभागी स्थान देऊन, देशाच्या प्रगती आणि धार्मित्वाच्या संकल्पनेला अधोरेखित करते.   

चिरंतन संदेश

अशोकाचा संदेश हा केवळ प्राचीन इतिहासाचा भाग नाही, तर तो आजही तितकाच प्रासंगिक आहे. त्याने दिलेली अहिंसा, धार्मिक सहिष्णुता, सर्वसमावेशकता, प्राणिमात्रांबद्दल दया आणि प्रजेच्या कल्याणासाठी शासनाची जबाबदारी ही तत्त्वे आजच्या जगासाठीही अत्यंत मोलाची आहेत. एका विजेत्या सम्राटाने युद्धाचा त्याग करून शांततेचा आणि करुणेचा मार्ग स्वीकारणे, हे मानवी इतिहासातील एक अद्वितीय उदाहरण आहे. त्याचा वारसा केवळ दगडी शिलालेखांपुरता मर्यादित नाही, तर तो एका आदर्श आणि नैतिक शासनाच्या चिरंतन संकल्पनेत जिवंत आहे.   

आधुनिक भारताच्या संस्थापकांनी राष्ट्रीय बोधचिन्ह म्हणून अशोकाच्या प्रतीकाची निवड करणे, हे एक जाणीवपूर्वक केलेले वैचारिक विधान होते. त्यांनी केवळ एक सुंदर कलाकृती निवडली नाही, तर एका विशिष्ट ऐतिहासिक वारशाची निवड करून नवीन राष्ट्राचे चारित्र्य निश्चित केले. भारताच्या स्वातंत्र्याच्या आणि प्रजासत्ताकाच्या निर्मितीच्या वेळी, देशाच्या ओळखीसाठी प्रतीकांची गरज होती. संस्थापकांनी मुघल, मराठा किंवा वैदिक काळातील प्रतीके न निवडता, अशा एका सम्राटाचे प्रतीक निवडले ज्याने युद्धाचा त्याग केला होता, धार्मिक सहिष्णुतेचा पुरस्कार केला होता आणि कल्याणकारी राज्याची स्थापना केली होती. पंडित जवाहरलाल नेहरूंनी स्पष्ट केल्याप्रमाणे, अशोकाचा काळ हा संकुचित राष्ट्रवादाचा नसून, शांतता आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीचा एक “आंतरराष्ट्रीय कालखंड” होता. ही निवड वसाहतवादी आणि फुटीरतावादी भूतकाळाला नाकारून, भारताच्या भविष्यासाठी एका बहुलवादी, शांततापूर्ण आणि न्यायी दृष्टिकोनाचा स्वीकार होता. अशाप्रकारे, सिंहस्तंभाचा स्वीकार हे राष्ट्रउभारणीचे एक शक्तिशाली कृत्य होते. या प्रतीकाने नवजात प्रजासत्ताकाला एका गौरवशाली, वसाहतपूर्व आणि नैतिकदृष्ट्या भक्कम भूतकाळाशी जोडले, ज्यामुळे भारतीय संविधानात समाविष्ट असलेल्या धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही आणि सहिष्णु मूल्यांना एक ऐतिहासिक आधार मिळाला. अशोकाचा वारसा अशाप्रकारे एका आधुनिक राष्ट्र-राज्याच्या नैतिक पायासाठी पुनरुज्जीवित केला गेला.