धम्मपदपाळि – यमकवग्गो (२० गाथा)
१.
मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया।
मनसा चे पदुट्ठेन, भासति वा करोति वा।
ततो नं दुक्खमन्वेति, चक्‍कंव वहतो पदं॥
अर्थ: सर्व धर्म (मानवी अवस्था) मनाचेच पूर्वरूप आहेत, मनच त्यात श्रेष्ठ आहे आणि ते मनाचेच बनलेले आहेत.
जर कोणी दुष्ट मनाने बोलला किंवा कर्म केले, तर दुःख त्याच्या मागे असे येते, जसे गाडीचे चाक ओझ्याखालील बैलाच्या पावलांच्या मागे येते.
२.
मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया।
मनसा चे पसन्‍नेन, भासति वा करोति वा।
ततो नं सुखमन्वेति, छायाव अनपायिनी॥
अर्थ: सर्व धर्म मनाचेच पूर्वरूप आहेत, मनच त्यात श्रेष्ठ आहे आणि ते मनाचेच बनलेले आहेत.
जर कोणी प्रसन्न आणि शुद्ध मनाने बोलला किंवा कर्म केले, तर सुख त्याच्या मागे असे येते, जसे कधीही न सोडणारी सावली सोबत असते.
३.
अक्‍कोच्छि मं अवधि मं, अजिनि मं अहासि मे।
ये च तं उपनय्हन्ति, वेरं तेसं न सम्मति॥
अर्थ: ‘त्याने मला शिवी दिली, त्याने मला मारले, त्याने मला हरवले, त्याने माझे हरण केले’ – जे लोक असा वैरभाव मनात ठेवतात, त्यांचे वैर शांत होत नाही.
४.
अक्‍कोच्छि मं अवधि मं, अजिनि मं अहासि मे।
ये च तं नुपनय्हन्ति, वेरं तेसूपसम्मति॥
अर्थ: ‘त्याने मला शिवी दिली, त्याने मला मारले, त्याने मला हरवले, त्याने माझे हरण केले’ – जे लोक असा वैरभाव मनात ठेवत नाहीत, त्यांचे वैर शांत होते.
५.
न हि वेरेन वेरानि, सम्मन्तीध कुदाचनं।
अवेरेन च सम्मन्ति, एस धम्मो सनन्तनो॥
अर्थ: या जगात वैरभावाने वैर कधीच शांत होत नाही. ते अवैरानेच शांत होते. हाच सनातन नियम आहे.
६.
परे च न विजानन्ति, मयमेत्थ यमामसे।
ये च तत्थ विजानन्ति, ततो सम्मन्ति मेधगा॥
अर्थ: ‘इथे आपण एकमेकांवर नियंत्रण ठेवूया (किंवा नष्ट करूया)’ हे लोक जाणत नाहीत. पण जे लोक हे जाणतात, त्यांचे वाद त्वरित शांत होतात.
७.
सुभानुपस्सिं विहरन्तं, इन्द्रियेसु असंवुतं।
भोजनम्हि चामत्तञ्‍ञुं, कुसीतं हीनवीरियं।
तं वे पसहति मारो, वातो रुक्खंव दुब्बलं॥
अर्थ: जो व्यक्ती शुभ गोष्टींमध्येच रममाण होतो, ज्याची इंद्रिये असंयमित आहेत, ज्याला अन्नाचे भान नाही, जो आळशी आणि निरुत्साही आहे,
त्याला मार (मृत्यू आणि आसक्ती) असा जिंकतो, जसा वारा कमकुवत वृक्षाला पाडतो.
८.
असुभानुपस्सिं विहरन्तं, इन्द्रियेसु सुसंवुतं।
भोजनम्हि च मत्तञ्‍ञुं, सद्धं आरद्धवीरियं।
तं वे नप्पसहति मारो, वातो सेलंव पब्बतं॥
अर्थ: जो व्यक्ती अशुभ (अनित्य) गोष्टींचे चिंतन करतो, ज्याची इंद्रिये पूर्णपणे संयमित आहेत, ज्याला अन्नाचे योग्य भान आहे,
जो श्रद्धाळू आणि उत्साही आहे, त्याला मार (मृत्यू आणि आसक्ती) जिंकू शकत नाही, जसा वारा दगडाच्या पर्वताला हलवू शकत नाही.
९.
अनिक्‍कसावो कासावं, यो वत्थं परिदहिस्सति।
अपेतो दमसच्‍चेन, न सो कासावमरहति॥
अर्थ: जो व्यक्ती वासनांपासून मुक्त झालेला नाही आणि जो संयम व सत्यापासून दूर आहे, त्याने जरी भगवे वस्त्र परिधान केले तरी तो त्या वस्त्रास पात्र नाही.
१०.
यो च वन्तकसावस्स, सीलेसु सुसमाहितो।
उपेतो दमसच्‍चेन, स वे कासावमरहति॥
अर्थ: जो व्यक्ती वासनांचा त्याग केलेला आहे, जो शीलामध्ये चांगला स्थापित आहे आणि जो संयम व सत्याने परिपूर्ण आहे, तोच भगवे वस्त्र धारण करण्यास योग्य आहे.
११.
असारे सारमतिनो, सारे चासारदस्सिनो।
ते सारं नाधिगच्छन्ति, मिच्छासङ्कप्पगोचरा॥
अर्थ: जे लोक निरर्थक गोष्टींना सार मानतात आणि सारभूत गोष्टींना निरर्थक मानतात, ते चुकीच्या विचारांमुळे (संकल्प) सत्य (सार) प्राप्त करू शकत नाहीत.
१२.
सारञ्‍च सारतो ञत्वा, असारञ्‍च असारतो।
ते सारं अधिगच्छन्ति, सम्मासङ्कप्पगोचरा॥
अर्थ: जे लोक सारभूत गोष्टींना सार आणि निरर्थक गोष्टींना निरर्थक मानतात, ते योग्य विचारांमुळे (संकल्प) सत्य (सार) प्राप्त करतात.
१३.
यथा अगारं दुच्छन्‍नं, वुट्ठी समतिविज्झति।
एवं अभावितं चित्तं, रागो समतिविज्झति॥
अर्थ: जसे खराब छप्पर असलेल्या घरात पावसाचे पाणी आत शिरते, त्याचप्रमाणे भावनांनी अप्रशिक्षित (अविकसित) मनामध्ये राग (वासना) प्रवेश करतो.
१४.
यथा अगारं सुछन्‍नं, वुट्ठी न समतिविज्झति।
एवं सुभावितं चित्तं, रागो न समतिविज्झति॥
अर्थ: जसे चांगल्या छप्पर असलेल्या घरात पावसाचे पाणी आत शिरत नाही, त्याचप्रमाणे चांगल्या प्रकारे प्रशिक्षित (विकसित) मनामध्ये राग (वासना) प्रवेश करत नाही.
१५.
इध सोचति पेच्‍च सोचति, पापकारी उभयत्थ सोचति।
सो सोचति सो विहञ्‍ञति, दिस्वा कम्मकिलिट्ठमत्तनो॥
अर्थ: पाप करणारा या जगात दुःखी होतो आणि परलोकातही दुःखी होतो. तो दोन्ही ठिकाणी दुःखी होतो.
जेव्हा तो आपल्या पापमय कर्मांना पाहतो, तेव्हा तो दुःखी होतो आणि स्वतःला त्रास देतो.
१६.
इध मोदति पेच्‍च मोदति, कतपुञ्‍ञो उभयत्थ मोदति।
सो मोदति सो पमोदति, दिस्वा कम्मविसुद्धिमत्तनो॥
अर्थ: पुण्य करणारा या जगात आनंदी होतो आणि परलोकातही आनंदी होतो. तो दोन्ही ठिकाणी आनंदी होतो.
जेव्हा तो आपल्या कर्मांची शुद्धता पाहतो, तेव्हा त्याला आनंद होतो आणि खूप प्रसन्न वाटतो.
१७.
इध तप्पति पेच्‍च तप्पति, पापकारी उभयत्थ तप्पति।
‘‘पापं मे कत’’न्ति तप्पति, भिय्यो तप्पति दुग्गतिं गतो॥
अर्थ: पाप करणारा या जगात तापतो (पीडित होतो) आणि परलोकातही तापतो. ‘मी पाप केले आहे’ असे म्हणून तो तापतो आणि दुर्दशेला प्राप्त झाल्यावर तो अधिक तापतो.
१८.
इध नन्दति पेच्‍च नन्दति, कतपुञ्‍ञो उभयत्थ नन्दति।
‘‘पुञ्‍ञं मे कत’’न्ति नन्दति, भिय्यो नन्दति सुग्गतिं गतो॥
अर्थ: पुण्य करणारा या जगात आनंदित होतो आणि परलोकातही आनंदित होतो.
‘मी पुण्य केले आहे’ असे म्हणून तो आनंदित होतो आणि चांगल्या गतीला प्राप्त झाल्यावर तो अधिक आनंदित होतो.
१९.
बहुम्पि चे संहितं भासमानो, न तक्‍करो होति नरो पमत्तो।
गोपोव गावो गणयं परेसं, न भागवा सामञ्‍ञस्स होति॥
अर्थ: एखादा मनुष्य जरी खूप धर्मग्रंथांचे वाचन करत असला, पण जर तो प्रमादी (निष्काळजी) असेल आणि त्यानुसार आचरण करत नसेल,
तर तो दुसऱ्याच्या गाई मोजणाऱ्या गुराख्यासारखा असतो. त्याला श्रमणाचे (धर्माचरणाचे) फळ मिळत नाही.
२०.
अप्पम्पि चे संहित भासमानो, धम्मस्स होति अनुधम्मचारी।
रागञ्‍च दोसञ्‍च पहाय मोहं, सम्मप्पजानो सुविमुत्तचित्तो।
अनुपादियानो इध वा हुरं वा, स भागवा सामञ्‍ञस्स होति॥
अर्थ: एखादा मनुष्य जरी थोडेसे धर्मग्रंथ वाचत असला, पण तो धर्माचे पालन करणारा असेल, ज्याने राग, द्वेष आणि मोह सोडले आहेत,
जो पूर्णपणे जाणता आहे आणि ज्याचे चित्त पूर्णपणे मुक्त झाले आहे, जो या जगात किंवा परलोकात कोणतीही आसक्ती बाळगत नाही, त्यालाच श्रमणाचे फळ मिळते.
धम्मपद – अप्पमादवग्गो (अप्रमाद वर्ग)
धम्मपद – अप्पमादवग्गो (अप्रमाद वर्ग)
२१.
पाली: अप्पमादो अमतपदं, पमादो मच्‍चुनो पदं। अप्पमत्ता न मीयन्ति, ये पमत्ता यथा मता॥
मराठी अनुवाद: अप्रमाद (सावधपणा) हे अमरत्वाचे पद आहे, तर प्रमाद (निष्काळजीपणा) हे मृत्यूचे पद आहे. जे अप्रमादी (सावध) आहेत, ते कधीच मरत नाहीत; जे प्रमादी (निष्काळजी) आहेत, ते जिवंत असूनही मेलेल्यांसारखे आहेत.
२२.
पाली: एवं विसेसतो ञत्वा, अप्पमादम्हि पण्डिता। अप्पमादे पमोदन्ति, अरियानं गोचरे रता॥
मराठी अनुवाद: हे विशेषतः जाणून, विद्वान लोक अप्रमादात आनंदित होतात. आर्य (श्रेष्ठ) लोकांच्या मार्गावर राहून ते अप्रमादामध्ये रमतात.
२३.
पाली: ते झायिनो साततिका, निच्‍चं दळ्हपरक्‍कमा। फुसन्ति धीरा निब्बानं, योगक्खेमं अनुत्तरं॥
मराठी अनुवाद: ते ध्यानशील, सतत आणि दृढ प्रयत्न करणारे धीर पुरुष, अनुत्तर (उत्तम) योगक्षेम असे निर्वाण स्पर्श करतात (प्राप्त करतात).
२४.
पाली: उट्ठानवतो सतीमतो, सुचिकम्मस्स निसम्मकारिनो। सञ्‍ञतस्स धम्मजीविनो, अप्पमत्तस्स यसोभिवड्ढति॥
मराठी अनुवाद: उद्योगशील, स्मृतिमान, पवित्र कर्मे करणाऱ्या, विचारपूर्वक काम करणाऱ्या, संयमी, धर्मावर जीवन जगणाऱ्या आणि अप्रमादी पुरुषाचा यश वाढतो.
२५.
पाली: उट्ठानेनप्पमादेन, संयमेन दमेन च। दीपं कयिराथ मेधावी, यं ओघो नाभिकीरति॥
मराठी अनुवाद: उद्योग, अप्रमाद, संयम आणि दमन (इंद्रियांवर नियंत्रण) यांनी मेधावी पुरुष असा एक द्वीप (आश्रयस्थान) निर्माण करतो, ज्याला पुराचा (संसारसागराचा) प्रवाह नष्ट करू शकत नाही.
२६.
पाली: पमादमनुयुञ्‍जन्ति, बाला दुम्मेधिनो जना। अप्पमादञ्‍च मेधावी, धनं सेट्ठंव रक्खति॥
मराठी अनुवाद: मूर्ख आणि दुर्बुद्धी लोक प्रमादाचा (निष्काळजीपणाचा) पाठलाग करतात, तर मेधावी पुरुष अप्रमादाचे सर्वश्रेष्ठ धनाप्रमाणे रक्षण करतो.
२७.
पाली: मा पमादमनुयुञ्‍जेथ, मा कामरतिसन्थवं। अप्पमत्तो हि झायन्तो, पप्पोति विपुलं सुखं॥
मराठी अनुवाद: प्रमादाचा पाठलाग करू नका आणि कामसुखाशी संबंध ठेवू नका. कारण अप्रमादी पुरुष ध्यान करत असताना विपुल सुख प्राप्त करतो.
२८.
पाली: पमादं अप्पमादेन, यदा नुदति पण्डितो। पञ्‍ञापासादमारुय्ह, असोको सोकिनिं पजं। पब्बतट्ठोव भूमट्ठे, धीरो बाले अवेक्खति॥
मराठी अनुवाद: जेव्हा पंडित अप्रमादाने प्रमादाला दूर करतो, तेव्हा तो आपल्या प्रज्ञारूपी प्रासादावर चढून, शोक करणाऱ्या लोकांना शोकमुक्त होऊन पाहतो. जसा एखादा पर्वतावर उभा असलेला शूर पुरुष जमिनीवरील मूर्ख लोकांना पाहतो.
२९.
पाली: अप्पमत्तो पमत्तेसु, सुत्तेसु बहुजागरो। अबलस्संव सीघस्सो, हित्वा याति सुमेधसो॥
मराठी अनुवाद: जो निष्काळजी लोकांमध्येही सावध राहतो, झोपलेल्यांमध्येही जागा असतो, तो हुशार व्यक्ती दुर्बळ घोड्याला सोडून वेगवान घोड्यासारखा पुढे निघून जातो.
३०.
पाली: अप्पमादेन मघवा, देवानं सेट्ठतं गतो। अप्पमादं पसंसन्ति, पमादो गरहितो सदा॥
मराठी अनुवाद: अप्रमादामुळेच मगवा (इंद्र) देवांमध्ये श्रेष्ठ झाला. अप्रमादाची नेहमी प्रशंसा केली जाते, तर प्रमादाची नेहमी निंदा केली जाते.
३१.
पाली: अप्पमादरतो भिक्खु, पमादे भयदस्सि वा। संयोजनं अणुं थूलं, डहं अग्गीव गच्छति॥
मराठी अनुवाद: अप्रमादात रममाण झालेला भिक्खू, जो प्रमादामध्ये भय पाहतो, तो लहान-मोठ्या सर्व बंधनांना जाळून पुढे जातो, जसा अग्नी (सर्वकाही जाळून जातो).
३२.
पाली: अप्पमादरतो भिक्खु, पमादे भयदस्सि वा। अभब्बो परिहानाय, निब्बानस्सेव सन्तिके॥
मराठी अनुवाद: अप्रमादात रममाण झालेला भिक्खू, जो प्रमादामध्ये भय पाहतो, त्याची अधोगती होण्याची शक्यता नाही आणि तो निर्वाणाच्या जवळच असतो.
धम्मपदपाळि – चित्तवग्गो (तीसरा विभाग)
पाली मूलगाथा आणि मराठी अर्थः
३३.
पाली:
फन्दनं चपलं चित्तं, दूरक्खं दुरक्खं (सब्बत्थ) दुन्‍निवारयं।
उजुं करोति मेधावी, उसुकारोव तेजनं॥
मराठी अर्थ:
चित्त (मन) फार चपळ आणि अस्थिर असते,
सर्वत्र दूरध्वनी प्रमाणे पसरते आणि अवरोध टाळते।
परंतु बुद्धिमान मनुष्य हे चपळ मन नियंत्रित करून,
ते तेजाने उजळवतो, जसे औषधाने रोग निवारण होतो।
३४.
पाली:
वारिजोव थले खित्तो, ओकमोकतउब्भतो।
परिफन्दतिदं चित्तं, मारधेय्यं पहातवे॥
मराठी अर्थ:
जसे कमळ जमीनवर खुळखुळते उगवतं आणि पाण्यातून बाहेर येते,
तसंच अस्थिर मन सतत भ्रमण करते।
हे चित्त योग्य प्रकारे नियंत्रित करावे,
म्हणून ते सुख आणि समाधान प्राप्त करेल।
३५.
पाली:
दुन्‍निग्गहस्स लहुनो, यत्थकामनिपातिनो।
चित्तस्स दमथो साधु, चित्तं दन्तं सुखावहं॥
मराठी अर्थ:
जसे हलक्या वस्तूंना सहज पकडले जाते,
तसेच इच्छांची पूर्तता करणाऱ्या गोष्टींना सहज सादर केले जाते।
हे मन जर चांगल्या प्रकारे संयमित केले गेले,
तर ते सुखदायी आणि समाधानकारक होते।
३६.
पाली:
सुदुद्दसं सुनिपुणं, यत्थकामनिपातिनं।
चित्तं रक्खेथ मेधावी, चित्तं गुत्तं सुखावहं॥
मराठी अर्थ:
जसे अगदी सुशिक्षित आणि प्रवीण व्यक्ती आवश्यकतेनुसार वागतो,
तसंच बुद्धिमान माणूस आपले मन सुरक्षित ठेवतो।
असे मन नेहमी सुखदायी राहते।
३७.
पाली:
दूरङ्गमं एकचरं एकचारं (क॰), असरीरं गुहासयं।
ये चित्तं संयमेस्सन्ति, मोक्खन्ति मारबन्धना॥
मराठी अर्थ:
एकटा प्रवासी, एकटा योध्दा आणि एकटं गुहा,
हे सर्व दूरचे आणि अलिप्त स्थळे असतात।
जसे ते सुरक्षित असतात,
तसंच संयमित मन मोरबंध (मायाजाल) पासून मुक्त होते।
३८.
पाली:
अनवट्ठितचित्तस्स, सद्धम्मं अविजानतो।
परिप्‍लवपसादस्स, पञ्‍ञा न परिपूरति॥
मराठी अर्थ:
ज्याचं मन अचेतन आणि अशांत आहे,
तो योग्य धर्म समजत नाही।
अशा मनाच्या शांततेचा अनुभव होत नाही,
म्हणून बुद्धिमत्ता पूर्ण होत नाही।
३९.
पाली:
अनवस्सुतचित्तस्स, अनन्वाहतचेतसो।
पुञ्‍ञपापपहीनस्स, नत्थि जागरतो भयं॥
मराठी अर्थ:
ज्याचं मन स्थिर आणि संयमित आहे,
जो पाप-पुण्य यापासून मुक्त आहे,
तो जाग्रत अवस्थेतही कोणत्याही प्रकारच्या भीतीने ग्रस्त होत नाही।
४०.
पाली:
कुम्भूपमं कायमिमं विदित्वा, नगरूपमं चित्तमिदं ठपेत्वा।
योधेथ मारं पञ्‍ञावुधेन, जितञ्‍च रक्खे अनिवेसनो सिया॥
मराठी अर्थ:
जसे मातीच्या भांड्यातील पाणी सुरक्षित ठेवले जाते,
तसंच बुद्धिमान माणूस मन नियंत्रित करून ठेवतो।
तो मार (अज्ञान) या शत्रूला बुद्धीच्या शस्त्राने हरवून,
मुक्त जीवनाचा अनुभव घेतो।
४१.
पाली:
अचिरं वतयं कायो, पथविं अधिसेस्सति।
छुद्धो अपेतविञ्‍ञाणो, निरत्थंव कलिङ्गरं॥
मराठी अर्थ:
शरीर हे अखेर प्रचंड पृथ्वीमध्ये मिसळून जातं।
परंतु योग्य पद्धतीने संयमित मन,
ही अमूल्य जागरूकता निरर्थकतेपासून दूर ठेवते।
४२.
पाली:
दिसो दिसं यं तं कयिरा, वेरी वा पन वेरिनं।
मिच्छापणिहितं चित्तं, पापियो पापियं (?) नं ततो करे॥
मराठी अर्थ:
जिथे जिथे शत्रू असोत,
त्याच्या दृष्टीनेही चुकलेल्या विचारांनी मन दुर्बल होत नाही।
त्याचा मन पापकार्यात अडकत नाही।
४३.
पाली:
न तं माता पिता कयिरा, अञ्‍ञे वापि च ञातका।
सम्मापणिहितं चित्तं, सेय्यसो नं ततो करे॥
मराठी अर्थ:
ना तो आई असो, ना वडील, ना नातेवाईक;
जो मन चांगल्या प्रकारे सुरक्षित ठेवतो,
तो कोणतीही दुर्बलता अनुभवत नाही।
धम्मपदपाळि – पुप्फवग्गो (चौथा विभाग)
पाली मूलगाथा आणि सहज मराठी अर्थ:
४४.
पाली:
को इमं कोमं पथविं विचेस्सति विजेस्सति, यमलोकञ्‍च इमं सदेवकं।
को धम्मपदं सुदेसितं, कुसलो पुप्फमिव पचेस्सति पुप्फमिवप्पचेस्सति॥
मराठी अर्थ:
कोण व्यक्ती या मृदू पृथ्वीवर सुखाने वावरतो आणि यमलोकाच्या भयापासून मुक्त राहतो?
कोण योग्य प्रकारे सांगितलेला धर्म पाळतो, जसा कुशल माणूस फुल जपतो, तसंच तो धर्म पाळतो?
४५.
पाली:
सेखो पथविं विचेस्सति, यमलोकञ्‍च इमं सदेवकं।
सेखो धम्मपदं सुदेसितं, कुसलो पुप्फमिव पचेस्सति॥
मराठी अर्थ:
धर्माचे शिकवण घेऊन माणूस पृथ्वीवर सुखाने वावरतो,
यमलोकापासून सुरक्षित राहतो।
जसे कुशल माणूस फुलाचे जतन करतो, तसंच योग्य धर्माचे आचरण करतो।
४६.
पाली:
फेणूपमं कायमिमं विदित्वा, मरीचिधम्मं अभिसम्बुधानो।
छेत्वान मारस्स पपुप्फकानि सपुप्फकानि, अदस्सनं मच्‍चुराजस्स गच्छे॥
मराठी अर्थ:
जसे फेन सारखी अस्थिरता आहे, तसेच संसारातल्या मोहाचे स्वरूप अस्थिर आहे।
जो व्यक्ती मार (अज्ञानता) व पाप फुले छाटून,
सच्चा ज्ञानप्राप्त होतो, तो आनंदाच्या पथावर पुढे जातो।
४७.
पाली:
पुप्फानि हेव पचिनन्तं, ब्यासत्तमनसं ब्यासत्तमानसं नरं।
सुत्तं गामं महोघोव, मच्‍चु आदाय गच्छति॥
मराठी अर्थ:
फुलं जशी नैसर्गिकपणे नष्ट होतात,
तसंच अधीर मनुष्य सुख, कामनांचे अनुयायी असतो।
तो सतत संसाराच्या मोठ्या प्रवाहात बुडतो।
४८.
पाली:
पुप्फानि हेव पचिनन्तं, ब्यासत्तमनसं नरं।
अतित्तञ्‍ञेव कामेसु, अन्तको कुरुते वसं॥
मराठी अर्थ:
फुलं जशी नष्ट होतात,
तसंच अधीर मनुष्य स्वतःला कामांच्या मोहात बुडवतो आणि त्याचा शेवट दुःखात होतो।
४९.
पाली:
यथापि भमरो पुप्फं, वण्णगन्धमहेठयं वण्णगन्धमपोठयं।
पलेति रसमादाय, एवं गामे मुनी चरे॥
मराठी अर्थ:
जसे मधमाशा फुलाकडून रंग व सुगंध घेतो आणि निघून जातो,
तसंच साधु माणूस धर्ममार्गावरून गुण व ज्ञान ग्रहण करून निघून जातो।
५०.
पाली:
न परेसं विलोमानि, न परेसं कताकतं।
अत्तनोव अवेक्खेय्य, कतानि अकतानि च॥
मराठी अर्थ:
कुणाचेही दुर्व्यवहार पाहून दु:खी होऊ नका,
आपलं स्वतःच निरीक्षण करा – आपण काय केले आहे, काय केले नाही हे।
५१.
पाली:
यथापि रुचिरं पुप्फं, वण्णवन्तं अगन्धकं।
एवं सुभासिता वाचा, अफला होति अकुब्बतो॥
मराठी अर्थ:
जसे सुंदर पण वासरहित फुलं फोल असतात,
तसंच फिक्या, अर्थहीन बोलण्याने कुणालाही फळ मिळत नाही।
५२.
पाली:
यथापि रुचिरं पुप्फं, वण्णवन्तं सुगन्धकं सगन्धकं।
एवं सुभासिता वाचा, सफला होति कुब्बतो सकुब्बतो पकुब्बतो सुकुब्बतो॥
मराठी अर्थ:
जसे सुंदर आणि सुगंधी फुलं आकर्षक असतात,
तसेच चांगली आणि योग्य बोलणी फळदायी ठरते।
५३.
पाली:
यथापि पुप्फरासिम्हा, कयिरा मालागुणे बहू।
एवं जातेन मच्‍चेन, कत्तब्बं कुसलं बहुं॥
मराठी अर्थ:
जसे फुलाच्या विविध गुणांमुळे तो सुंदर दिसतो,
तसेच उत्तम कर्म आणि गुणांनी सजलेला मनुष्य चांगला कार्यकर्ता बनतो।
५४.
पाली:
न पुप्फगन्धो पटिवातमेति, न चन्दनं तगरमल्‍लिका।
सतञ्‍च गन्धो पटिवातमेति, सब्बा दिसा सप्पुरिसो पवायति॥
मराठी अर्थ:
फूलाचा सुगंध वाऱ्याच्या दिशेने जात नाही,
चंदनाचा सुवासही इतका मर्यादित नाही।
परंतु सच्चा सद्गुणांचा सुवास सर्वत्र पसरतो आणि सर्वत्र प्रसन्नता निर्माण करतो।
५५.
पाली:
चन्दनं तगरं वापि, उप्पलं अथ वस्सिकी।
एतेसं गन्धजातानं, सीलगन्धो अनुत्तरो॥
मराठी अर्थ:
चंदन, कपूर, पल्लव इत्यादी सुगंधी पदार्थ आहेत,
पण त्यापेक्षा चांगले आचरण (शीलगंध) श्रेष्ठ असते।
५६.
पाली:
अप्पमत्तो अयं गन्धो, य्वायं तगरचन्दनं।
यो च सीलवतं गन्धो, वाति देवेसु उत्तमो॥
मराठी अर्थ:
हा सुगंध अत्यंत मोलाचा आहे –
जो चांगल्या आचरणाचा सुवास आहे।
अशा व्यक्तीचा सुवास देवालाही प्रिय असतो।
५७.
पाली:
तेसं सम्पन्‍नसीलानं, अप्पमादविहारिनं।
सम्मदञ्‍ञा विमुत्तानं, मारो मग्गं न विन्दति॥
मराठी अर्थ:
जसे चांगल्या आचरणाचे गुण असलेला आणि संयम राखणारा माणूस,
योग्य निर्णय घेणारा आणि मुक्त असलेला माणूस,
तो मार (अज्ञानतेचा मोह) या मार्गावर कधीच येत नाही।
५८.
पाली:
यथा सङ्कारठानस्मिं सङ्कारधानस्मिं, उज्झितस्मिं महापथे।
पदुमं तत्थ जायेथ, सुचिगन्धं मनोरमं॥
मराठी अर्थ:
जसे स्वच्छ पाण्यात कमळ फुलते,
तसंच संयमित मनातून चांगले विचार आणि कर्म निर्माण होतात।
५९.
पाली:
एवं सङ्कारभूतेसु, अन्धभूते अन्धीभूते पुथुज्‍जने।
अतिरोचति पञ्‍ञाय, सम्मासम्बुद्धसावको॥
मराठी अर्थ:
असंयमित, अज्ञानाने भरलेले मनुष्य
सामान्य माणसाप्रमाणे अंध आहे।
परंतु धर्ममार्गावर चालणारा बुद्धाचा शिष्य चांगल्या मार्गाने उजळून जातो।
👉 पुप्फवग्गो (चौथा विभाग) संपन्न झाला।
हे गाथा धर्माच्या आचरणाचे महत्त्व आणि मनाच्या शुद्धतेचा संदेश देतात।
धम्मपदपाळि – बालवग्गो (पाचवा विभाग)
पाली मूलगाथा आणि सहज मराठी अर्थः
६०.
पाली:
दीघा जागरतो रत्ति, दीघं सन्तस्स योजनं।
दीघो बालानं संसारो, सद्धम्मं अविजानतं॥
मराठी अर्थ:
लंबे आनंद आणि स्थिर मैत्री टिकवायची असेल,
तर बालपणापासूनच योग्य धर्म समजून आचरण करायला हवे।
कारण संपूर्ण संसाराचे दुःख अज्ञानातूनच निर्माण होते।
६१.
पाली:
चरञ्‍चे नाधिगच्छेय्य, सेय्यं सदिसमत्तनो।
एकचरियं एकचरियं दळ्हं कयिरा, नत्थि बाले सहायता॥
मराठी अर्थ:
एकमात्र चांगला चरित्र असलेला मनुष्यच श्रेष्ठ असतो।
एका प्रकारच्या जीवनचर्येनेच मनुष्य आत्मसुधार करू शकतो।
बालकाची मदत त्याच्या आयुष्यात फारशी उपयोगी पडत नाही।
६२.
पाली:
पुत्ता मत्थि धनम्मत्थि पुत्तमत्थि धनमत्थि, इति बालो विहञ्‍ञति।
अत्ता हि अत्तापि अत्तनो नत्थि, कुतो पुत्ता कुतो धनं॥
मराठी अर्थ:
“मुलगा म्हणजे धन, धन म्हणजे मुलगा” असे बालक विचारतो।
परंतु स्वतःच्या आत स्वतःचा आधार नसल्यास,
मुलगा किंवा धन कोणाला उपयोगी ठरतील?
६३.
पाली:
यो बालो मञ्‍ञति बाल्यं, पण्डितो वापि तेन सो।
बालो च पण्डितमानी, स वे ‘‘बालो’’ति वुच्‍चति॥
मराठी अर्थ:
जो बालपणाची मानसिकता ठेवतो, तो ज्ञानी माणूसही त्यास बालकच म्हणतो।
कारण खऱ्या बुद्धिमत्तेला बालपणाने व्यापून टाकलेले मन आवडत नाही।
६४.
पाली:
यावजीवम्पि चे बालो, पण्डितं पयिरुपासति।
न सो धम्मं विजानाति, दब्बी सूपरसं यथा॥
मराठी अर्थ:
जसे मधमाशा फुलाकडे आकर्षित होते,
तसेच अज्ञान बालक ज्ञानी व्यक्तीकडे आकर्षित होतो।
परंतु तो धर्म समजून घेत नाही,
जणू स्वादहीन सूपमुळे भुलणारा।
६५.
पाली:
मुहुत्तमपि चे विञ्‍ञू, पण्डितं पयिरुपासति।
खिप्पं धम्मं विजानाति, जिव्हा सूपरसं यथा॥
मराठी अर्थ:
जरी बुद्धिमान माणूस असला तरी,
तो योग्य धर्म पाळतो आणि लवकरच सत्याचा अनुभव घेतो।
जणू स्वादिष्ट सूपाचा अनुभव।
६६.
पाली:
चरन्ति बाला दुम्मेधा, अमित्तेनेव अत्तना।
करोन्ता पापकं कम्मं, यं होति कटुकप्फलं॥
मराठी अर्थ:
अज्ञान बालक वाईट मित्राप्रमाणे वागतो।
तो पाप करतो आणि त्याचा वाईट फळ मिळतो।
६७.
पाली:
न तं कम्मं कतं साधु, यं कत्वा अनुतप्पति।
यस्स अस्सुमुखो रोदं, विपाकं पटिसेवति॥
मराठी अर्थ:
कुठलंही चांगलं कर्म ते करत नाही,
जे करतानंतर पश्चात्ताप होत नाही।
असे कर्म वाईट फळांपर्यंत नेते।
६८.
पाली:
तञ्‍च कम्मं कतं साधु, यं कत्वा नानुतप्पति।
यस्स पतीतो सुमनो, विपाकं पटिसेवति॥
मराठी अर्थ:
चांगलं कर्म ते आहे, जे करतानंतरही पश्चात्ताप नाही।
असे कर्म मनःपूर्वक आणि शुद्धतेने केले जाते।
त्याचा फळही सुखदायी असतो।
६९.
पाली:
मधुवा मधुं वा मञ्‍ञति बालो, याव पापं न पच्‍चति।
यदा च पच्‍चति पापं, बालो अथ बालो अथ दुक्खं निगच्छति॥
मराठी अर्थ:
बालक मधुर मधुचीच अपेक्षा करतो, पण पापाला ते पचवत नाही।
जर पाप त्याने स्वीकारले, तर दुःख त्याला अनुभवावे लागते।
७०.
पाली:
मासे मासे कुसग्गेन, बालो भुञ्‍जेय्य भोजनं।
न सो सङ्खातधम्मानं कलं अग्घति सोळसिं॥
मराठी अर्थ:
मासाने मासाने कमकुवत अन्न खाणारा बालक,
त्याचे शरीर कमकुवत व दुर्बल होते।
तसेच असार विचार मनुष्याला दुर्बल बनवतात।
७१.
पाली:
न हि पापं कतं कम्मं, सज्‍जु खीरंव मुच्‍चति।
डहन्तं बालमन्वेति, भस्मच्छन्नोव भस्माछन्नोव पावको॥
मराठी अर्थ:
जसे खीर सारखे मधुर पदार्थ जळून नाही जात,
तसेच पाप कर्म केले तरी ते विलोपित होत नाही।
ते शेवटी दु:खद फळं देतात।
७२.
पाली:
यावदेव अनत्थाय, ञत्तं ञातं बालस्स जायति।
हन्ति बालस्स सुक्‍कंसं, मुद्धमस्स विपातयं॥
मराठी अर्थ:
जोपर्यंत बालक अज्ञानाच्या दिशेने जात राहतो,
तो सुखाचा अनुभव घेत नाही,
तर दु:खाच्या वाटेवरूनच पुढे जात राहतो।
७३.
पाली:
असन्तं भावनमिच्छेय्य असन्तं भावमिच्छेय्य, असन्तभावनमिच्छेय्य पुरेक्खारञ्‍च भिक्खुसु।
आवासेसु च इस्सरियं, पूजा परकुलेसु च॥
मराठी अर्थ:
असत्य विचार करणे, असत्य भावनांचे पोषण करणे,
हे सर्व भिक्खूंसाठी (साधूंसाठी) नाकारलेले आहे।
त्यांनी त्यांच्या आश्रमात आणि परकीय घरातही सत्यशीलतेचे पालन करावे।
७४.
पाली:
ममेव कत मञ्‍ञन्तु, गिहीपब्बजिता उभो।
ममेवातिवसा अस्सु, किच्‍चाकिच्‍चेसु किस्मिचि।
इति बालस्स सङ्कप्पो, इच्छा मानो च वड्ढति॥
मराठी अर्थ:
“माझ्यासाठी सर्व काही असावे,” असं बालक विचारतो,
जगण्याच्या सर्व गरजा फक्त स्वतःसाठी असाव्यात,
असे विचार करत तो आपली इच्छा आणि अहंकार वाढवतो।
७५.
पाली:
अञ्‍ञा हि लाभूपनिसा, अञ्‍ञा निब्बानगामिनी।
एवमेतं अभिञ्‍ञाय, भिक्खु बुद्धस्स सावको।
सक्‍कारं नाभिनन्देय्य, विवेकमनुब्रूहये॥
मराठी अर्थ:
लाभ आणि सुख प्राप्तीसाठी केलेले विचार, निर्वाणाच्या मार्गाला नेत नाहीत।
भिक्खू (साधू) ज्याने बुद्धाचा शिष्यत्व स्वीकारले,
त्याने अशा विचारांची निंदा करून विवेकाच्या मार्गाने चालावे।
👉 बालवग्गो (पाचवा विभाग) संपन्न झाला।
हे गाथा बालपणापासून धर्म समजून आचरण करण्याचे, अज्ञान व मोहापासून मुक्त होण्याचे महत्त्व स्पष्ट करतात।
धम्मपदपाळि – पण्डितवग्गो (सहावा विभाग)
पाली मूलगाथा आणि मराठी सहज अर्थः
७६.
पाली:
निधीनंव पवत्तारं, यं पस्से वज्‍जदस्सिनं।
निग्गय्हवादिं मेधाविं, तादिसं पण्डितं भजे।
तादिसं भजमानस्स, सेय्यो होति न पापियो॥
मराठी अर्थ:
ज्याप्रमाणे मोठा खजिना असलेल्या व्यक्तीला पाहून आदर केला जातो,
तसेच ज्ञानयुक्त व्यक्तीला आदर केला जातो।
ज्याने असा आदर केला, तो पापापासून दूर राहतो।
७७.
पाली:
ओवदेय्यानुसासेय्य, असब्भा च निवारये।
सतञ्हि सो पियो होति, असतं होति अप्पियो॥
मराठी अर्थ:
ज्याला योग्य सल्ला दिला जातो, तो अनुसरावा,
ज्याला वाईट सल्ला दिला जातो, तो टाळावा।
असल्या मनाच्या व्यक्तीला तो प्रिय आणि सुहृद होतो,
असत्य विचार मनातून निघून जातात।
७८.
पाली:
न भजे पापके मित्ते, न भजे पुरिसाधमे।
भजेथ मित्ते कल्याणे, भजेथ पुरिसुत्तमे॥
मराठी अर्थ:
वाईट मित्र आणि वाईट माणसाचा आदर करावा नये।
परंतु चांगला मित्र आणि चांगल्या माणसाचा आदर करावा।
७९.
पाली:
धम्मपीति सुखं सेति, विप्पसन्‍नेन चेतसा।
अरियप्पवेदिते धम्मे, सदा रमति पण्डितो॥
मराठी अर्थ:
धर्माचे पथ पाळणे हे सुखद आणि संतोषजनक असते।
बुद्धांनी सांगितलेल्या धर्माचे नेहमीच आनंदाने अनुसरण करणारा ज्ञानी माणूस असतो।
८०.
पाली:
उदकञ्हि नयन्ति नेत्तिका, उसुकारा नमयन्ति दमयन्ति तेजनं।
दारुं नमयन्ति तच्छका, अत्तानं दमयन्ति पण्डिता॥
मराठी अर्थ:
जसे काठीने पाणी वाहवले जाते,
तसेच ज्ञानयुक्त लोक सुविचारांनी तेजाने मन नियंत्रित करतात।
जसे आचार्य लाकड्याने अंजन तयार करतो,
तसेच ज्ञानी मनावर संयम ठेवतात।
८१.
पाली:
सेलो यथा एकघनो एकग्घनो, वातेन न समीरति।
एवं निन्दापसंसासु, न समिञ्‍जन्ति पण्डिता॥
मराठी अर्थ:
जसे एकसारखा ढिगारा वाऱ्याने हलत नाही,
तसंच ज्ञानी माणूस निंदा-प्रशंसा याने हलत नाही।
८२.
पाली:
यथापि रहदो गम्भीरो, विप्पसन्‍नो अनाविलो।
एवं धम्मानि सुत्वान, विप्पसीदन्ति पण्डिता॥
मराठी अर्थ:
जसे खोल नदी शांतपणे वाहते,
तसेच ज्ञानी माणूस धर्मशास्त्र ऐकून शिस्तबद्ध आणि अनावळीत होतो।
८३.
पाली:
सब्बत्थ वे सप्पुरिसा चजन्ति, न कामकामा लपयन्ति सन्तो।
सुखेन फुट्ठा अथ वा दुखेन, न उच्चावचं नोच्चावचं पण्डिता दस्सयन्ति॥
मराठी अर्थ:
सर्वत्र सगळ्यांच्या समवेत माणसं वागत असतात।
संत माणूस त्यांच्या अपेक्षा मागत नाही।
सुखात किंवा दुःखातही, ज्ञानी माणूस कोणतेही मोठमोठे वागणे करीत नाही।
८४.
पाली:
न अत्तहेतु न परस्स हेतु, न पुत्तमिच्छे न धनं न रट्ठं।
न इच्छेय्य नयिच्छे, निच्छे अधम्मेन समिद्धिमत्तनो, स सीलवा पञ्‍ञवा धम्मिको सिया॥
मराठी अर्थ:
न व्यक्तिसाठी, न दुसऱ्यासाठी, न मुलासाठी, न धनासाठी, न राष्ट्रासाठी –
अशा अज्ञानाच्या प्रेरणांनी संयमित मन इच्छित नाही।
शुद्ध आचार व बुद्धी असलेला व्यक्ती असतो।
८५.
पाली:
अप्पका ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो।
अथायं इतरा पजा, तीरमेवानुधावति॥
मराठी अर्थ:
स्वयं उत्तम माणसं या लोकात असतात,
तर इतर लोक फक्त त्यांचे अनुकरण करतात।
८६.
पाली:
ये च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो।
ते जना पारमेस्सन्ति, मच्‍चुधेय्यं सुदुत्तरं॥
मराठी अर्थ:
जे लोक सत्य दृष्ट धम्मांचे अनुसरण करतात,
ते लोक परमार्थाचे आणि उत्तम फळ प्राप्त करतात।
८७.
पाली:
कण्हं धम्मं विप्पहाय, सुक्‍कं भावेथ पण्डितो।
ओका अनोकमागम्म, विवेके यत्थ दूरमं॥
मराठी अर्थ:
ज्याने वाईट धर्म विसरून चांगल्या भावनेने आत्मसंयम साधला,
तो ज्ञानी आहे।
विवेक त्याच्या विचारांतून दूरदूर पसरलेला असतो।
८८.
पाली:
तत्राभिरतिमिच्छेय्य, हित्वा कामे अकिञ्‍चनो।
परियोदपेय्य परियोदापेय्य अत्तानं, चित्तक्‍लेसेहि पण्डितो॥
मराठी अर्थ:
ज्याने मोहमाया सोडून, वासनापासून मुक्त राहण्याची इच्छा केली,
तो ज्ञानी माणूस आहे।
तो स्वतःच्या चित्तक्लेशांना दूर करतो।
८९.
पाली:
येसं सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं।
आदानपटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता।
खीणासवा जुतिमन्तो, ते लोके परिनिब्बुता॥
मराठी अर्थ:
ज्याचं मन समाधानी, संयमी आणि शुद्ध असतं,
जो धर्मशास्त्र आत्मसात करतो,
आणि वासनामुक्त राहतो,
तो लोकात निर्वाणप्राप्त मानला जातो।
👉 पण्डितवग्गो (सहावा विभाग) संपन्न झाला।
हे गाथा पंडितत्वाचे, धर्माचे अनुसरण करण्याचे, आत्मसंयम आणि विवेकाचे महत्त्व स्पष्ट करतात।
धम्मपदपाळि – अरहन्तवग्गो (सातवा विभाग)
पाली मूलगाथा आणि मराठी सहज अर्थः
🌸 ९०.
पाली:
गतद्धिनो विसोकस्स, विप्पमुत्तस्स सब्बधि।
सब्बगन्थप्पहीनस्स, परिळाहो न विज्‍जति॥
मराठी अर्थ:
ज्याचा मन चिरंतन शुद्ध आणि मुक्त आहे,
ज्याला कोणतीही बंधने चिकटलेली नाहीत,
तो कोणत्याही दुःखाने ग्रासलेला नाही।
🌸 ९१.
पाली:
उय्युञ्‍जन्ति सतीमन्तो, न निकेते रमन्ति ते।
हंसाव पल्‍ललं हित्वा, ओकमोकं जहन्ति ते॥
मराठी अर्थ:
सद्गुणयुक्त माणसं मोहमाया असलेल्या ठिकाणी रमत नाहीत।
जसे हंस आपले पिल्लं सोडून दूर पाण्यात निघून जातो,
तसेच ती माणसं वासनांचे स्थान सोडून मुक्त होतात।
🌸 ९२.
पाली:
येसं सन्‍निचयो नत्थि, ये परिञ्‍ञातभोजना।
सुञ्‍ञतो अनिमित्तो च, विमोक्खो येसं गोचरो।
आकासे व सकुन्तानं सकुणानं, गति तेसं दुरन्‍नया॥
मराठी अर्थ:
ज्याला स्थायी आसक्ती नाही, ज्याने निष्फळ अन्न आणि वस्तूंमध्ये रमण केले नाही,
त्याचं मन शून्य आणि निराकार आहे।
जसं आकाशाला कोणतीही सीमारेषा नसते, तसंच त्या माणसाला गतीचे बंधन नसते।
🌸 ९३.
पाली:
यस्सासवा परिक्खीणा, आहारे च अनिस्सितो।
सुञ्‍ञतो अनिमित्तो च, विमोक्खो यस्स गोचरो।
आकासे व सकुन्तानं, पदं तस्स दुरन्‍नयं॥
मराठी अर्थ:
ज्याचं मन वासनांनी परिपूर्ण नाही, ज्याला जेवण आणि इतर आवश्यकतेवर आसक्ती नाही,
तो शून्य आणि निराकार असून, मुक्त आहे।
जसं आकाश पक्ष्यांसाठी असीम पथ आहे, तसंच तो मुक्त माणूस निर्बाध वावरतो।
🌸 ९४.
पाली:
यस्सिन्द्रियानि समथङ्गतानि समथं गतानि, अस्सा यथा सारथिना सुदन्ता।
पहीनमानस्स अनासवस्स, देवापि तस्स पिहयन्ति तादिनो॥
मराठी अर्थ:
ज्याचे इंद्रिये योग्य प्रकारे संयमित असतात, जसं कुशल रथधुरूने रथाचे सारथीपणा केलेले असते,
ज्याचं मन वासनापासून मुक्त असते,
तो देवसुद्धा आदर करतो।
🌸 ९५.
पाली:
पथविसमो नो विरुज्झति, इन्दखिलुपमो इन्दखीलूपमो तादि सुब्बतो।
रहदोव अपेतकद्दमो, संसारा न भवन्ति तादिनो॥
मराठी अर्थ:
जसं पृथ्वीवरून पाणी सांडत नाही,
तसं संयमी मन संसारात अडथळा न निर्माण करता चांगले राहते।
🌸 ९६.
पाली:
सन्तं तस्स मनं होति, सन्ता वाचा च कम्म च।
सम्मदञ्‍ञा विमुत्तस्स, उपसन्तस्स तादिनो॥
मराठी अर्थ:
ज्याचे मन पवित्र असते,
ज्याचे वचन आणि कर्मही पवित्र असते,
तो परिपूर्ण ज्ञानयुक्त आणि मुक्त असतो।
🌸 ९७.
पाली:
अस्सद्धो अकतञ्‍ञू च, सन्धिच्छेदो च यो नरो।
हतावकासो वन्तासो, स वे उत्तमपोरिसो॥
मराठी अर्थ:
जो विश्वासघाती, विरोधी विचारांचा आहे,
जो वचनभंग करणारा आहे,
तो माणूस खरंच पाताळ माणूस आहे।
🌸 ९८.
पाली:
गामे वा यदि वारञ्‍ञे, निन्‍ने वा यदि वा थले।
यत्थ अरहन्तो विहरन्ति, तं भूमिरामणेय्यकं॥
मराठी अर्थ:
गावात, नदीकाठी किंवा भूमीत जेथे अरहंत माणसे वावरतात,
तेथे ती जमीन सुखकारक असते।
🌸 ९९.
पाली:
रमणीयानि अरञ्‍ञानि, यत्थ न रमती जनो।
वीतरागा रमिस्सन्ति, न ते कामगवेसिनो॥
मराठी अर्थ:
जिथे सामान्य माणसं रमण करीत नाहीत,
तेथे वासनापासून मुक्त माणसं रमतात।
ते लोक वासना शोधत नाहीत।
७. अरहन्तवग्गो
९०.
गतद्धिनो विसोकस्स, विप्पमुत्तस्स सब्बधि।
सब्बगन्थप्पहीनस्स, परिळाहो न विज्‍जति॥
९१.
उय्युञ्‍जन्ति सतीमन्तो, न निकेते रमन्ति ते।
हंसाव पल्‍ललं हित्वा, ओकमोकं जहन्ति ते॥
९२.
येसं सन्‍निचयो नत्थि, ये परिञ्‍ञातभोजना।
सुञ्‍ञतो अनिमित्तो च, विमोक्खो येसं गोचरो।
आकासे व सकुन्तानं सकुणानं (क॰), गति तेसं दुरन्‍नया॥
९३.
यस्सासवा परिक्खीणा, आहारे च अनिस्सितो।
सुञ्‍ञतो अनिमित्तो च, विमोक्खो यस्स गोचरो।
आकासे व सकुन्तानं, पदं तस्स दुरन्‍नयं॥
९४.
यस्सिन्द्रियानि समथङ्गतानि समथं गतानि (सी॰ पी॰), अस्सा यथा सारथिना सुदन्ता।
पहीनमानस्स अनासवस्स, देवापि तस्स पिहयन्ति तादिनो॥
९५.
पथविसमो नो विरुज्झति, इन्दखिलुपमो इन्दखीलूपमो (सी॰ स्या॰ क॰) तादि सुब्बतो।
रहदोव अपेतकद्दमो, संसारा न भवन्ति तादिनो॥
९६.
सन्तं तस्स मनं होति, सन्ता वाचा च कम्म च।
सम्मदञ्‍ञा विमुत्तस्स, उपसन्तस्स तादिनो॥
९७.
अस्सद्धो अकतञ्‍ञू च, सन्धिच्छेदो च यो नरो।
हतावकासो वन्तासो, स वे उत्तमपोरिसो॥
९८.
गामे वा यदि वारञ्‍ञे, निन्‍ने वा यदि वा थले।
यत्थ अरहन्तो विहरन्ति, तं भूमिरामणेय्यकं॥
९९.
रमणीयानि अरञ्‍ञानि, यत्थ न रमती जनो।
वीतरागा रमिस्सन्ति, न ते कामगवेसिनो॥
अरहन्तवग्गो सत्तमो निट्ठितो।
🌼 अरहन्तवग्गो (सातवा विभाग) संपन्न झाला।
हे गाथा अरहंतत्वाचे, संयम व मुक्ततेचे महत्व उलगडून दाखवतात।
ज्ञानयुक्त माणूस कसा वावरावा आणि कसे मोह-माया व पापापासून मुक्त राहावे याचे सुबोध मार्गदर्शन करतात।
८. सहस्सवग्गो
१००.
सहस्समपि चे वाचा, अनत्थपदसंहिता।
एकं अत्थपदं सेय्यो, यं सुत्वा उपसम्मति॥
१०१.
सहस्समपि चे गाथा, अनत्थपदसंहिता।
एकं गाथापदं सेय्यो, यं सुत्वा उपसम्मति॥
१०२.
यो च गाथा सतं भासे, अनत्थपदसंहिता अनत्थपदसञ्हितं (क॰) विसेसनं हेतं गाथातिपदस्स।
एकं धम्मपदं सेय्यो, यं सुत्वा उपसम्मति॥
१०३.
यो सहस्सं सहस्सेन, सङ्गामे मानुसे जिने।
एकञ्‍च जेय्यमत्तानं अत्तानं (सी॰ पी॰), स वे सङ्गामजुत्तमो॥
१०४.
अत्ता हवे जितं सेय्यो, या चायं इतरा पजा।
अत्तदन्तस्स पोसस्स, निच्‍चं सञ्‍ञतचारिनो॥
१०५.
नेव देवो न गन्धब्बो, न मारो सह ब्रह्मुना।
जितं अपजितं कयिरा, तथारूपस्स जन्तुनो॥
१०६.
मासे मासे सहस्सेन, यो यजेथ सतं समं।
एकञ्‍च भावितत्तानं, मुहुत्तमपि पूजये।
सायेव पूजना सेय्यो, यञ्‍चे वस्ससतं हुतं॥
१०७.
यो च वस्ससतं जन्तु, अग्गिं परिचरे वने।
एकञ्‍च भावितत्तानं, मुहुत्तमपि पूजये।
सायेव पूजना सेय्यो, यञ्‍चे वस्ससतं हुतं॥
१०८.
यं किञ्‍चि यिट्ठं व हुतं व यिट्ठञ्‍च हुतञ्‍च (क॰) लोके, संवच्छरं यजेथ पुञ्‍ञपेक्खो।
सब्बम्पि तं न चतुभागमेति, अभिवादना उज्‍जुगतेसु सेय्यो॥
१०९.
अभिवादनसीलिस्स, निच्‍चं वुड्ढापचायिनो वद्धापचायिनो (सी॰ पी॰)।
चत्तारो धम्मा वड्ढन्ति, आयु वण्णो सुखं बलं॥
११०.
यो च वस्ससतं जीवे, दुस्सीलो असमाहितो।
एकाहं जीवितं सेय्यो, सीलवन्तस्स झायिनो॥
१११.
यो च वस्ससतं जीवे, दुप्पञ्‍ञो असमाहितो।
एकाहं जीवितं सेय्यो, पञ्‍ञवन्तस्स झायिनो॥
११२.
यो च वस्ससतं जीवे, कुसीतो हीनवीरियो।
एकाहं जीवितं सेय्यो, वीरियमारभतो दळ्हं॥
११३.
यो च वस्ससतं जीवे, अपस्सं उदयब्बयं।
एकाहं जीवितं सेय्यो, पस्सतो उदयब्बयं॥
११४.
यो च वस्ससतं जीवे, अपस्सं अमतं पदं।
एकाहं जीवितं सेय्यो, पस्सतो अमतं पदं॥
११५.
यो च वस्ससतं जीवे, अपस्सं धम्ममुत्तमं।
एकाहं जीवितं सेय्यो, पस्सतो धम्ममुत्तमं॥
सहस्सवग्गो अट्ठमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – सहस्सवग्गो (आठव्या विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 १००.
जरी हजार वचन असले तरी, जे अनर्थपूर्ण आहेत,
एक अर्थपूर्ण वचन श्रेष्ठ, जे ऐकून स्वीकारले जाते।
🌼 १०१.
जरी हजार गाथा असल्या तरी, जे अनर्थपूर्ण आहेत,
एक चांगली गाथा श्रेष्ठ, जी ऐकून स्वीकारली जाते।
🌼 १०२.
ज्याची गाथा चांगली दिसते पण अनर्थपूर्ण आहे,
तशी गाथा विशेष कारणाने दोषयुक्त असते।
एकच धर्मपद श्रेष्ठ, जी ऐकून स्वीकारली जाते।
🌼 १०३.
जो हजारोंच्या लढाईत माणसावर विजय मिळवतो,
तो श्रेष्ठ योद्धा मानला जातो।
🌼 १०४.
स्वतःवर विजय मिळवणं श्रेष्ठ आहे,
इतर लोकांवर विजय मिळवण्यापेक्षा।
स्वत:च्या वासनांवर नियंत्रण असणारा माणूस खरा विजेता।
🌼 १०५.
देव, गंधर्व किंवा ब्रह्मा नाहीत,
जो जिंकतो आणि पराजित होतो, तसेच माणूस।
🌼 १०६.
जो मासे मासे हजारो वेळा धर्मयज्ञ करतो,
परंतु एक क्षणही मनस्थितीने पूजा करत नाही,
तो यज्ञ अपूर्ण मानला जातो।
🌼 १०७.
जो वर्षानुवर्षं अग्नि आचरणात ठेवतो,
परंतु एक क्षणही मनस्थितीने पूजा करत नाही,
तो यज्ञ अपूर्ण मानला जातो।
🌼 १०८.
जगात जे काही अर्पण केले गेले किंवा होईल,
पुण्यलाभाच्या हेतूने सुसज्ज मनाने करावे।
सर्व अर्पण चतुर्भागातून श्रेष्ठ अभिवादनाप्रमाणे असावे।
🌼 १०९.
अभिवादनशीलतेची साधना करणे वृद्धापकाळातही उचित।
चार गोष्टी वृद्धापकाळात वृद्धत्व वाढवतात – आयुष्य, रूप, सुख, बल।
🌼 ११०.
जो वर्षभर दुश्शील आणि असंयमी वागतो,
त्यापेक्षा एका चांगल्या जीवनाचा अनुभव घेणारा, सद्गुणी असलेला माणूस श्रेष्ठ।
🌼 १११.
जो वर्षभर दुबुद्धी आणि असंयमी वागतो,
त्यापेक्षा एका चांगल्या जीवनाचा अनुभव घेणारा, पण्डित माणूस श्रेष्ठ।
🌼 ११२.
जो वर्षभर अक्षम आणि निर्बल असतो,
त्यापेक्षा एका चांगल्या जीवनाचा अनुभव घेणारा, जो कष्टाने परिश्रम करतो, श्रेष्ठ।
🌼 ११३.
जो वर्षभर भीतीने जगतो,
त्यापेक्षा एका चांगल्या जीवनाचा अनुभव घेणारा, जो भीतीचे कारण जाणतो, श्रेष्ठ।
🌼 ११४.
जो वर्षभर अमृतस्थळ न बघता वागत राहतो,
त्यापेक्षा एका चांगल्या जीवनाचा अनुभव घेणारा, जो अमृतस्थळ बघतो, श्रेष्ठ।
🌼 ११५.
जो वर्षभर उत्तम धर्म न बघता वागत राहतो,
त्यापेक्षा एका चांगल्या जीवनाचा अनुभव घेणारा, जो उत्तम धर्म बघतो, श्रेष्ठ।
🌸 सहस्सवग्गो अट्ठमो निट्ठितो।
या विभागात मानवाच्या नैतिक, बौद्धिक आणि अध्यात्मिक श्रेष्ठतेचा,
त्याच्या मनस्थिती व आचरणाचे महत्त्व स्पष्टपणे सांगितले आहे।
सर्वश्रेष्ठ साधन म्हणजे सतत सुसज्ज मन व योग्य आचरण।
९. पापवग्गो
११६.
अभित्थरेथ कल्याणे, पापा चित्तं निवारये।
दन्धञ्हि करोतो पुञ्‍ञं, पापस्मिं रमती मनो॥
११७.
पापञ्‍चे पुरिसो कयिरा, न नं न तं (सी॰ पी॰) कयिरा पुनप्पुनं।
न तम्हि छन्दं कयिराथ, दुक्खो पापस्स उच्‍चयो॥
११८.
पुञ्‍ञञ्‍चे पुरिसो कयिरा, कयिरा नं कयिराथेतं (सी॰ स्या॰), कयिराथेनं (पी॰) पुनप्पुनं।
तम्हि छन्दं कयिराथ, सुखो पुञ्‍ञस्स उच्‍चयो॥
११९.
पापोपि पस्सति भद्रं, याव पापं न पच्‍चति।
यदा च पच्‍चति पापं, अथ पापो पापानि अथ पापानि (?) पस्सति॥
१२०.
भद्रोपि पस्सति पापं, याव भद्रं न पच्‍चति।
यदा च पच्‍चति भद्रं, अथ भद्रो भद्रानि अथ भद्रानि (?) पस्सति॥
१२१.
मावमञ्‍ञेथ माप्पमञ्‍ञेथ (सी॰ स्या॰ पी॰) पापस्स, न मन्तं न मं तं (सी॰ पी॰), न मत्तं (स्या॰) आगमिस्सति।
उदबिन्दुनिपातेन, उदकुम्भोपि पूरति।
बालो पूरति पूरति बालो (सी॰ क॰), आपूरति बालो (स्या॰) पापस्स, थोकं थोकम्पि थोक थोकम्पि (सी॰ पी॰) आचिनं॥
१२२.
मावमञ्‍ञेथ पुञ्‍ञस्स, न मन्तं आगमिस्सति।
उदबिन्दुनिपातेन, उदकुम्भोपि पूरति।
धीरो पूरति पुञ्‍ञस्स, थोकं थोकम्पि आचिनं॥
१२३.
वाणिजोव भयं मग्गं, अप्पसत्थो महद्धनो।
विसं जीवितुकामोव, पापानि परिवज्‍जये॥
१२४.
पाणिम्हि चे वणो नास्स, हरेय्य पाणिना विसं।
नाब्बणं विसमन्वेति, नत्थि पापं अकुब्बतो॥
१२५.
यो अप्पदुट्ठस्स नरस्स दुस्सति, सुद्धस्स पोसस्स अनङ्गणस्स।
तमेव बालं पच्‍चेति पापं, सुखुमो रजो पटिवातंव खित्तो॥
१२६.
गब्भमेके उप्पज्‍जन्ति, निरयं पापकम्मिनो।
सग्गं सुगतिनो यन्ति, परिनिब्बन्ति अनासवा॥
१२७.
न अन्तलिक्खे न समुद्दमज्झे, न पब्बतानं विवरं पविस्स पविसं (स्या॰)।
न विज्‍जती न विज्‍जति (क॰ सी॰ पी॰ क॰) सो जगतिप्पदेसो, यत्थट्ठितो यत्रट्ठितो (स्या॰) मुच्‍चेय्य पापकम्मा॥
१२८.
न अन्तलिक्खे न समुद्दमज्झे, न पब्बतानं विवरं पविस्स।
न विज्‍जती सो जगतिप्पदेसो, यत्थट्ठितं यत्रट्ठितं (स्या॰) नप्पसहेय्य मच्‍चु॥
पापवग्गो नवमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – पापवग्गो (नवमो विभागाचा मराठी अर्थ)
🌸 ११६.
सत्कर्म करण्यासाठी मनात कल्याण विचार ठेवावा,
पापी मनाने पाप दूर व्हावे।
पण पाप करत असताना मन त्यात रमते।
🌸 ११७.
पाप करणारा माणूस, पाप करणे थांबवत नाही।
ते त्याला न आवडतं, तरी तो परत परत पाप करतो।
पापामुळे दुःख वाढते।
🌸 ११८.
पुण्य करणारा माणूस, पुण्य करण्याचा आनंद घेतो,
तो परत परत पुण्य करतो।
पुण्य केल्याने सुख वाढते।
🌸 ११९.
पापही सुरुवातीला चांगलं वाटतं,
जोपर्यंत तो पाप न करतो।
पण एकदा पाप केल्यावर तो अधिकाधिक पापात रमतो।
🌸 १२०.
चांगलंही सुरुवातीला चांगलं वाटतं,
जोपर्यंत ते चांगलं न केलं जातं।
एकदा चांगलं केल्यावर ते अधिकाधिक चांगल्या कर्मात वाढतं।
🌸 १२१.
पापावर पाप वाढवत राहणं,
जलकण आणि पाण्याची भरण्यासारखं आहे।
किंवा बालक भरभरून पाणी ओतूनही पाण्याची पिपा भरत नाही।
तेवढंच पाप करणाराही पापात वाढ करत राहतो।
🌸 १२२.
पुण्यावर पुण्य वाढवत राहणं,
जलकण आणि पाण्याची भरण्यासारखं आहे।
धीर्यशील माणूस पुण्यात वाढ करतो।
🌸 १२३.
धनाढ्य व्यापारी, ज्याचं जीवन संपत्तीवर आधारलेलं आहे,
सत्याच्या मार्गापासून दूर असलेला,
पापापासून दूर राहतो।
🌸 १२४.
हातातील वण (कुणीही दोष, पाप) हरवायला हवा,
ते वरणार नाहीत।
पाप असण्याची सवय नसलेला माणूस वाईट मार्ग स्वीकारत नाही।
🌸 १२५.
जो दुसऱ्याला दोष देतो,
तो स्वतःच बालपणाप्रमाणे पाप करतो,
जणू रजो (मळ, दोष) हवेत पसरलेले।
🌸 १२६.
गर्भात पापकर्मी जन्म घेतात,
पापकर्म करणारे नरकात जातात।
पुण्यकर्मी स्वर्गात जातात,
आणि निर्वासित पण्डित लोक मोक्ष प्राप्त करतात।
🌸 १२७.
न जमीनीत, न समुद्रात, न पर्वताच्या गर्भात,
पापकर्मी सुरक्षित राहत नाही।
जगात कुठेही ठिकाण नाही जिथे पापी सुरक्षित राहू शकेल।
🌸 १२८.
न जमीनीत, न समुद्रात, न पर्वताच्या गर्भात,
पापकर्मी सुरक्षित राहत नाही।
जगात कुठेही ठिकाण नाही जिथे पापी सुरक्षित राहू शकेल।
🌸 पापवग्गो नवमो निट्ठितो।
या विभागात पापाचे नकारात्मक परिणाम आणि पुण्याचे सकारात्मक फायदे समजावले आहेत।
स्वतःच्या आचरणात सुधारणा करणे, पापापासून दूर राहणे व पुण्याचा मार्ग स्वीकारणे हे माणसाच्या कल्याणाचे मुख्य मार्गदर्शक तत्व मानले आहे।
१०. दण्डवग्गो
१२९.
सब्बे तसन्ति दण्डस्स, सब्बे भायन्ति मच्‍चुनो।
अत्तानं उपमं कत्वा, न हनेय्य न घातये॥
१३०.
सब्बे तसन्ति दण्डस्स, सब्बेसं जीवितं पियं।
अत्तानं उपमं कत्वा, न हनेय्य न घातये॥
१३१.
सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन विहिंसति।
अत्तनो सुखमेसानो, पेच्‍च सो न लभते सुखं॥
१३२.
सुखकामानि भूतानि, यो दण्डेन न हिंसति।
अत्तनो सुखमेसानो, पेच्‍च सो लभते सुखं॥
१३३.
मावोच फरुसं कञ्‍चि, वुत्ता पटिवदेय्यु तं पटिवदेय्युं तं (क॰)।
दुक्खा हि सारम्भकथा, पटिदण्डा फुसेय्यु तं फुसेय्युं तं (क॰)॥
१३४.
सचे नेरेसि अत्तानं, कंसो उपहतो यथा।
एस पत्तोसि निब्बानं, सारम्भो ते न विज्‍जति॥
१३५.
यथा दण्डेन गोपालो, गावो पाजेति गोचरं।
एवं जरा च मच्‍चु च, आयुं पाजेन्ति पाणिनं॥
१३६.
अथ पापानि कम्मानि, करं बालो न बुज्झति।
सेहि कम्मेहि दुम्मेधो, अग्गिदड्ढोव तप्पति॥
१३७.
यो दण्डेन अदण्डेसु, अप्पदुट्ठेसु दुस्सति।
दसन्‍नमञ्‍ञतरं ठानं, खिप्पमेव निगच्छति॥
१३८.
वेदनं फरुसं जानिं, सरीरस्स च भेदनं सरीरस्स पभेदनं (स्या॰)।
गरुकं वापि आबाधं, चित्तक्खेपञ्‍च चित्तक्खेपं व (सी॰ स्या॰ पी॰) पापुणे॥
१३९.
राजतो वा उपसग्गं उपस्सग्गं (सी॰ पी॰), अब्भक्खानञ्‍च अब्भक्खानं व (सी॰ पी॰) दारुणं।
परिक्खयञ्‍च परिक्खयं व (सी॰ स्या॰ पी॰) ञातीनं, भोगानञ्‍च भोगानं व (सी॰ स्या॰ पी॰) पभङ्गुरं पभङ्गुनं (क॰)॥
१४०.
अथ वास्स अगारानि, अग्गि डहति डय्हति (क॰) पावको।
कायस्स भेदा दुप्पञ्‍ञो, निरयं सोपपज्‍जति सो उपपज्‍जति (सी॰ स्या॰)॥
१४१.
न नग्गचरिया न जटा न पङ्का, नानासका थण्डिलसायिका वा।
रजोजल्‍लं उक्‍कुटिकप्पधानं, सोधेन्ति मच्‍चं अवितिण्णकङ्खं॥
१४२.
अलङ्कतो चेपि समं चरेय्य, सन्तो दन्तो नियतो ब्रह्मचारी।
सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं, सो ब्राह्मणो सो समणो स भिक्खु॥
१४३.
हिरीनिसेधो पुरिसो, कोचि लोकस्मि विज्‍जति।
यो निद्दं निन्दं (सी॰ पी॰) सं॰ नि॰ १.१८ अपबोधेति अपबोधति (सी॰ स्या॰ पी॰), अस्सो भद्रो कसामिव॥
१४४.
अस्सो यथा भद्रो कसानिविट्ठो, आतापिनो संवेगिनो भवाथ।
सद्धाय सीलेन च वीरियेन च, समाधिना धम्मविनिच्छयेन च।
सम्पन्‍नविज्‍जाचरणा पतिस्सता, जहिस्सथ पहस्सथ (सी॰ स्या॰ पी॰) दुक्खमिदं अनप्पकं॥
१४५.
उदकञ्हि नयन्ति नेत्तिका, उसुकारा नमयन्ति तेजनं।
दारुं नमयन्ति तच्छका, अत्तानं दमयन्ति सुब्बता॥
दण्डवग्गो दसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – दण्डवग्गो (दसमो विभागाचा मराठी अर्थ)
🌸 १२९.
सर्वांना दंड भयंकर वाटतो,
सर्वांमध्ये भीती निर्माण होते।
स्वतःसारखं इतरांना समजून,
कोणीही मारणं किंवा ठार करणं करू नये।
🌸 १३९.
सर्वांना दंड भयंकर वाटतो,
सर्वांसाठी आयुष्य प्रिय असतं।
स्वतःसारखं इतरांना समजून,
कोणीही मारणं किंवा ठार करणं करू नये।
🌸 १३१.
जो इतरांना हानी करतो,
तो स्वतःसाठी सुखाची अपेक्षा करतो।
अशा माणसाला सुख प्राप्त होत नाही।
🌸 १३२.
जो इतरांना हानी करत नाही,
तो स्वतःसाठी सुखाची अपेक्षा करतो।
अशा माणसाला नक्कीच सुख प्राप्त होतं।
🌸 १३३.
कोणीही क्रूर शब्द न वापरावे,
कोणीही दुसऱ्याची बेजबाबदार चर्चा करू नये।
कठोर वचन दुःख निर्माण करतात।
🌸 १३४.
जसे कोणी हंसासारखा सौम्य माणूस स्वतःला वशीत ठेवतो,
तसा माणूस लोभ, द्वेष, मोह न बाळगता निब्बान प्राप्त करतो।
🌸 १३५.
जसे गोपालक गायींना योग्य ठिकाणी नेतो,
तसंच वृद्ध, बचत केलेल्या आयुष्याने पाण्यातील माणसाचे रक्षण करतात।
🌸 १३६.
जो बालक वाईट कर्म करतो,
तो त्याचा दुखद फळ भोगतो।
🌸 १३७.
जो दंड न मानणाऱ्या व्यक्तींना दोष देतो,
त्याचं स्वतःच नुकसान होतं।
🌸 १३८.
शरीर आणि मनावर होणारा वेदना,
सजीवाला मोठा त्रास देतो।
🌸 १३९.
जसे सोनं वापरण्यासाठी तपासलं जातं,
तसंच पवित्रता परीक्षण करूनच माणूस पवित्र होतो।
🌸 १४०.
अग्निसदृश असलेला पाप,
शरीर फोडून नरकात नेतो।
🌸 १४१.
जसे गंजलेली वस्तू स्वच्छ केली जाते,
तसंच दुर्गुण नसलेला मनुष्य स्वच्छ असतो।
🌸 १४२.
अलंकरण, संयम, धर्म आणि तपश्चर्या ठेवल्यास,
माणूस ब्राह्मण, समण किंवा भिक्खू म्हणवला जातो।
🌸 १४३.
कोणीही दुसऱ्याची निंदा करू नये।
निंदा करणारा माणूस समाजात आदरणीय नसतो।
🌸 १४४.
जणू भद्र माणसासारखा,
धैर्य, संयम, विचारपूर्वक धर्म व पंडित्या अंगिकारलेला माणूस,
दुःखापासून मुक्त होतो।
🌸 १४५.
जसे नेत्तिका पाण्याला वाट दाखवतात,
तेवढंच बुद्धिमान माणूस आपला मार्ग योग्यतेने निवडतो,
सदाचाराच्या आधारे आत्मसंयम साधतो।
🌸 दण्डवग्गो दसमो निट्ठितो।
या विभागात दंड (सजा, शिक्षा) आणि संयम याचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे।
स्वतःला व इतरांना दुखापत न करता पुण्य मार्गाचा अवलंब करणं, धर्माच्या मार्गावर टिकून राहणं हे माणसाच्या कल्याणाचे सर्वोत्तम उपाय आहेत।
११. जरावग्गो
१४६.
को नु हासो किन्‍नु हासो (क॰) किमानन्दो, निच्‍चं पज्‍जलिते सति।
अन्धकारेन ओनद्धा, पदीपं न गवेसथ॥
१४७.
पस्स चित्तकतं बिम्बं, अरुकायं समुस्सितं।
आतुरं बहुसङ्कप्पं, यस्स नत्थि धुवं ठिति॥
१४८.
परिजिण्णमिदं रूपं, रोगनीळं रोगनिड्ढं (सी॰ पी॰), रोगनिद्धं (स्या॰) पभङ्गुरं।
भिज्‍जति पूतिसन्देहो, मरणन्तञ्हि जीवितं॥
१४९.
यानिमानि अपत्थानि यानिमानि अपत्थानि (सी॰ स्या॰ पी॰), यानिमानि’पविद्धानि (?), अलाबूनेव अलापूनेव (सी॰ स्या॰ पी॰) सारदे।
कापोतकानि अट्ठीनि, तानि दिस्वान का रति॥
१५०.
अट्ठीनं नगरं कतं, मंसलोहितलेपनं।
यत्थ जरा च मच्‍चु च, मानो मक्खो च ओहितो॥
१५१.
जीरन्ति वे राजरथा सुचित्ता, अथो सरीरम्पि जरं उपेति।
सतञ्‍च धम्मो न जरं उपेति, सन्तो हवे सब्भि पवेदयन्ति॥
१५२.
अप्पस्सुतायं पुरिसो, बलिबद्धोव बलिवद्दोव (सी॰ स्या॰ पी॰) जीरति।
मंसानि तस्स वड्ढन्ति, पञ्‍ञा तस्स न वड्ढति॥
१५३.
अनेकजातिसंसारं , सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
गहकारं गहकारकं (सी॰ स्या॰ पी॰) गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
१५४.
गहकारक दिट्ठोसि, पुन गेहं न काहसि।
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा॥
१५५.
अचरित्वा ब्रह्मचरियं, अलद्धा योब्बने धनं।
जिण्णकोञ्‍चाव झायन्ति, खीणमच्छेव पल्‍लले॥
१५६.
अचरित्वा ब्रह्मचरियं, अलद्धा योब्बने धनं।
सेन्ति चापातिखीणाव, पुराणानि अनुत्थुनं॥
जरावग्गो एकादसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – जरावग्गो (एकादसमो विभागाचा मराठी अर्थ)
🌸 १४६.
कोणत्याही हास्याचा, आनंदाचा उपयोग नाही,
जर मन अंधकारमय असेल तर प्रकाश शोधू शकत नाही।
🌸 १४७.
मनात भरलेले चित्र, अस्वच्छ शरीरासारखे,
आजाराने भरलेले अनेक विचार, जे स्वच्छ होऊ शकत नाहीत।
🌸 १४८.
हे रूप, रोगांनी ग्रस्त, दुर्बल आणि विखुरलेले आहे।
शंका आणि संदेहाने भरलेले मन, मृत्यूच्या काठावर असते।
🌸 १४९.
सर्व अनिष्ट गोष्टी, अगदी पावसाळी पाण्यासारख्या,
ज्या मनुष्याचा मोह वाढवतात, त्या प्रेमासारख्या वाटतात।
🌸 १५०.
नगरही जसे जुने आणि पातळ झालेले असते,
तसेच शरीरही वृद्धत्वामुळे, मळलेले आणि दुर्बल होते।
🌸 १५१.
राजरथही जुने आणि कमी कार्यक्षम होतात,
शरीरही वृद्धत्व स्वीकारते, परंतु सच्चा धर्म कधीच वृद्ध होत नाही।
संत लोक धर्माचा प्रकाश नेहमीच प्रसारित करतात।
🌸 १५२.
जो माणूस फक्त बलावर आधारित आहे,
तो वृद्धत्वात हळूहळू नासून जातो।
पण ज्ञान त्याला वृद्धत्वातही वृद्ध बनवते।
🌸 १५३.
अनेक जन्मांच्या फेरफटका सारखा संसार,
जन्म घेत राहतो, दुःखाने भरलेला आणि अनंत असलेला।
🌸 १५४.
जन्मगृह पाहूनही पुन्हा घर बांधण्याची इच्छा नसते।
सर्व मोह आणि आसक्ती फेकून, मोकळे मन निर्माण होते।
🌸 १५५.
ब्राह्मचर्य आणि सदाचार न पाळणारा,
ज्याने युवावस्थेत संपत्ती जमा केली,
तो वृद्धत्वात त्याचा नाश पाहतो, अगदी मळलेल्या पानासारखा।
🌸 १५६.
ब्राह्मचर्य पाळून धन न मिळवणारा माणूस,
जो जुन्या वस्तूंना चिकटून राहतो,
तो नूतनीकरण करण्यास अपयशी ठरतो।
🌸 जरावग्गो एकादसमो निट्ठितो।
या विभागात जीवनातील वृद्धत्व, मोह-माया, ज्ञानाचे महत्त्व आणि निब्बानाच्या मार्गाचे स्पष्ट विवेचन केले आहे।
वृद्धत्वात शरीराचे क्षय आणि असंख्य मोहांपासून मुक्त होण्याची आवश्यकता अधोरेखित केली आहे।
१२. अत्तवग्गो
१५७.
अत्तानञ्‍चे पियं जञ्‍ञा, रक्खेय्य नं सुरक्खितं।
तिण्णं अञ्‍ञतरं यामं, पटिजग्गेय्य पण्डितो॥
१५८.
अत्तानमेव पठमं, पतिरूपे निवेसये।
अथञ्‍ञमनुसासेय्य, न किलिस्सेय्य पण्डितो॥
१५९.
अत्तानं चे तथा कयिरा, यथाञ्‍ञमनुसासति।
सुदन्तो वत दमेथ, अत्ता हि किर दुद्दमो॥
१६०.
अत्ता हि अत्तनो नाथो, को हि नाथो परो सिया।
अत्तना हि सुदन्तेन, नाथं लभति दुल्‍लभं॥
१६१.
अत्तना हि कतं पापं, अत्तजं अत्तसम्भवं।
अभिमत्थति अभिमन्तति (सी॰ पी॰) दुम्मेधं, वजिरं वस्ममयं वजिरंव’म्हमयं (स्या॰ क॰) मणिं॥
१६२.
यस्स अच्‍चन्तदुस्सील्यं, मालुवा सालमिवोत्थतं।
करोति सो तथत्तानं, यथा नं इच्छती दिसो॥
१६३.
सुकरानि असाधूनि, अत्तनो अहितानि च।
यं वे हितञ्‍च साधुञ्‍च, तं वे परमदुक्‍करं॥
१६४.
यो सासनं अरहतं, अरियानं धम्मजीविनं।
पटिक्‍कोसति दुम्मेधो, दिट्ठिं निस्साय पापिकं।
फलानि कट्ठकस्सेव, अत्तघाताय अत्तघञ्‍ञाय (सी॰ स्या॰ पी॰) फल्‍लति॥
१६५.
अत्तना हि अत्तनाव (सी॰ स्या॰ पी॰) कतं पापं, अत्तना संकिलिस्सति।
अत्तना अकतं पापं, अत्तनाव विसुज्झति।
सुद्धी असुद्धि पच्‍चत्तं, नाञ्‍ञो अञ्‍ञं नाञ्‍ञमञ्‍ञो(सी॰) विसोधये॥
१६६.
अत्तदत्थं परत्थेन, बहुनापि न हापये।
अत्तदत्थमभिञ्‍ञाय, सदत्थपसुतो सिया॥
अत्तवग्गो द्वादसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – अत्तवग्गो (द्वादसमो विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 १५७.
स्वत:च्या जीविताला आपणच प्रिय मानतो,
परंतु ते सुरक्षीत राखण्यास तितकेच प्रयत्न करावे।
जसा विद्वान व्यक्ती आपल्या आहाराची काळजी घेतो,
तसाच आपला आत्मा सांभाळावा।
🌼 १५८.
आपल्या आत्म्याला प्रथम स्थान दिले पाहिजे,
जसे घरात पतीला सर्वोच्च स्थान असते।
निवृत्त आणि शुद्ध मनाने स्वअध्ययन आणि आत्मसंयम साधावा,
हेच विद्वानाचे कार्य आहे।
🌼 १५९.
जसा घोडा त्याच्या स्वामीच्या आज्ञेने चालतो,
तसाच मनुष्य आपले कर्म नियंत्रित करतो।
सुदंता वत दमेथ – संयमित मनुष्य सुसंस्कृत वागतो।
विरुद्धपंथी चालणारा दुर्बुद्धिमान असतो।
🌼 १६०.
स्वयं हेच आपले सर्वस्व,
कोण दुसरा नाथ असू शकतो?
स्वसंयम आणि शुद्धतेनेच मनुष्याला अत्यंत दुर्मिळ नाथ प्राप्त होतो।
🌼 १६१.
स्वतःने केलेले पाप हे स्वतःच्या कर्तृत्वाचेच आहे।
दुष्ट बुद्धिमत्ता त्याच्याच हानीकारकतेचा कारण ठरते।
ही खूप मौल्यवान वस्तू जसे मणि (रत्न) दुर्लभ असते।
🌼 १६२.
जो दुष्ट आचार करतो,
तो स्वतःच्या दुर्दैवाचे बीज बियाणतो,
जसे वाळवंटात उगवलेला सालेव झुडुप दिसायला वाईट वाटते।
🌼 १६३.
आपण केलेले असाध्य व अस्वस्थ करणारे कर्म,
ज्याचे फळ चांगल्या कर्मांना व आपल्या हिताला विरोधी ठरते,
ते अत्यंत दुर्दैवी कर्म आहेत।
🌼 १६४.
जो अरहंतांचे व अरीयांचे उपदेश पाळतो,
तो दुष्ट बुद्धिमत्ता सोडून पापाचे मार्ग टाळतो।
त्याचे फळ म्हणजे आत्मविनाश न होणे।
🌼 १६५.
स्वतःने केलेले पाप आपणच अनुभवतो,
स्वतःने न केलेले पाप स्वतःपासून दूर होते।
स्वच्छता हे स्वतःच्या कर्माने साध्य होते,
दुसऱ्याच्या हातून न सुधरते।
🌼 १६६.
स्वत:च्या हितासाठी परकीय मदतीची अपेक्षा करु नये।
स्वत:च्या आत्म्याच्या हिताची जाणीव करणे,
हे सर्वोत्तम मार्ग आहे।
🌸 अत्तवग्गो द्वादसमो निट्ठितो।
या विभागात आत्मचिंतन, आत्मसंयम, आत्मनियंत्रणाचे महत्व अधोरेखित केले आहे।
मनुष्याने स्वतःच्या स्वार्थाचा विचार करुन, पापापासून दूर राहण्याचे आणि शुद्धतेने वागण्याचे उपदेश दिले आहेत।
१३. लोकवग्गो
१६७.
हीनं धम्मं न सेवेय्य, पमादेन न संवसे।
मिच्छादिट्ठिं न सेवेय्य, न सिया लोकवड्ढनो॥
१६८.
उत्तिट्ठे नप्पमज्‍जेय्य, धम्मं सुचरितं चरे।
धम्मचारी सुखं सेति, अस्मिं लोके परम्हि च॥
१६९.
धम्मं चरे सुचरितं, न नं दुच्‍चरितं चरे।
धम्मचारी सुखं सेति, अस्मिं लोके परम्हि च॥
१७०.
यथा पुब्बुळकं पुब्बुळकं (सी॰ पी॰) पस्से, यथा पस्से मरीचिकं।
एवं लोकं अवेक्खन्तं, मच्‍चुराजा न पस्सति॥
१७१.
एथ पस्सथिमं लोकं, चित्तं राजरथूपमं।
यत्थ बाला विसीदन्ति, नत्थि सङ्गो विजानतं॥
१७२.
यो च पुब्बे पमज्‍जित्वा, पच्छा सो नप्पमज्‍जति।
सोमं लोकं पभासेति, अब्भा मुत्तोव चन्दिमा॥
१७३.
यस्स पापं कतं कम्मं, कुसलेन पिधीयति पितीयति (सी॰ स्या॰ पी॰)।
सोमं लोकं पभासेति, अब्भा मुत्तोव चन्दिमा॥
१७४.
अन्धभूतो अन्धीभूतो (क॰) अयं लोको, तनुकेत्थ विपस्सति।
सकुणो जालमुत्तोव, अप्पो सग्गाय गच्छति॥
१७५.
हंसादिच्‍चपथे यन्ति, आकासे यन्ति इद्धिया।
नीयन्ति धीरा लोकम्हा, जेत्वा मारं सवाहिनिं सवाहनं (स्या॰ क॰)॥
१७६.
एकं धम्मं अतीतस्स, मुसावादिस्स जन्तुनो।
वितिण्णपरलोकस्स, नत्थि पापं अकारियं॥
१७७.
न वे कदरिया देवलोकं वजन्ति, बाला हवे नप्पसंसन्ति दानं।
धीरो च दानं अनुमोदमानो, तेनेव सो होति सुखी परत्थ॥
१७८.
पथब्या एकरज्‍जेन, सग्गस्स गमनेन वा।
सब्बलोकाधिपच्‍चेन, सोतापत्तिफलं वरं॥
लोकवग्गो तेरसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – लोकवग्गो (तेरसम विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 १६७.
हीन आणि अविद्याप्रवण धर्माचे अनुसरण करू नये,
अज्ञानामुळे अशुद्ध राहू नये।
चुकीच्या दृष्टिकोनाचा आधार घेऊन न राहावे,
ते लोकवर्धक (लोकप्रसिद्ध करणारे) नाहीत।
🌼 १६८.
उत्तिष्ठून (सजग होऊन) नीच कर्म करू नये,
परंतु सदाचार आणि शुद्ध आचरणाने वावरावे।
धर्माचे पालन करणे म्हणजे सुखाचे साधन,
हे जगातही आणि परलोकातही श्रेष्ठ मानले जाते।
🌼 १६९.
सदा सुचरित्र आचरण करावे,
दुचरित्र वाईट आचरण टाळावे।
धर्मचारी मनुष्याला सुख प्राप्त होते,
जगातही आणि परलोकातही त्याचा आदर होतो।
🌼 १७०.
जसे अस्पष्ट आणि धूसर वस्तूचे चांगले स्वरूप दिसत नाही,
तसेच अवेक्खित मनुष्याला लोकमोह असलेला संसार दिसत नाही।
🌼 १७१.
लोक हे मनुष्याच्या मनाचे रथ आहे।
जसे बालक दु:खी असते कारण त्याला नियंत्रण नाही,
तसाच नियंत्रित मन व्यक्तीला सुखी बनवते।
🌼 १७२.
जो पूर्वी पापात्मा होता आणि आता सुधारणार नाही,
तो अंधकारमय लोकात उजेडाप्रमाणे चमकतो।
🌼 १७३.
ज्याने पाप कर्म केले तरीही सद्कर्माने त्याचे भार मिटवतो,
तो चंद्रासारखा प्रकाशमान होतो।
🌼 १७४.
अंधत्वाचे लोक अंधारातच अडकलेले असतात।
पण विद्वान ज्याला निरीक्षण व विवेक आहे, तो स्वर्गातही पोहोचतो।
🌼 १७५.
हंसांसारखे मार्गी प्रवास करणारे,
आकाशात इच्छाशक्तीने जाणारे,
धीरे लोक जगाला विजय करतात,
मार व त्याच्या सैन्याला मात देतात।
🌼 १७६.
मरणानंतर सत्यधर्मच जाणवतो,
मिथ्यावाद व पापाचरणाचा त्याला काही उपयोग नाही।
🌼 १७७.
लोक देवलोकात जाण्याची क्षमता नसलेले,
दानदान न करणारे बालकांप्रमाणे अज्ञानाने वागतात।
धीरे दान करताना आनंदित असतात,
तेच खरे सुखी मानले जातात।
🌼 १७८.
एकराज्याने किंवा स्वर्गाच्या मार्गाने जाणारे,
सर्व लोकाधिपतींप्रमाणे बुद्धिमान असलेले,
सोतापत्तिप्राप्तीचे फल प्राप्त करणारे श्रेष्ठ मानले जातात।
🌸 लोकवग्गो तेरसमो निट्ठितो।
या विभागात साधु, पंडित व्यक्तीचे आचार आणि लोकमोहापासून मुक्त होण्याचे उपदेश आहेत।
ज्ञान, विवेक, संयम आणि धर्मपालनामुळेच मानव उन्नत होत जातो, हे स्पष्ट केले आहे।
१६. पियवग्गो
२०९.
अयोगे युञ्‍जमत्तानं, योगस्मिञ्‍च अयोजयं।
अत्थं हित्वा पियग्गाही, पिहेतत्तानुयोगिनं॥
२१०.
मा पियेहि समागञ्छि, अप्पियेहि कुदाचनं।
पियानं अदस्सनं दुक्खं, अप्पियानञ्‍च दस्सनं॥
२११.
तस्मा पियं न कयिराथ, पियापायो हि पापको।
गन्था तेसं न विज्‍जन्ति, येसं नत्थि पियाप्पियं॥
२१२.
पियतो जायती सोको, पियतो जायती जायते (क॰) भयं।
पियतो विप्पमुत्तस्स, नत्थि सोको कुतो भयं॥
२१३.
पेमतो जायती सोको, पेमतो जायती भयं।
पेमतो विप्पमुत्तस्स, नत्थि सोको कुतो भयं॥
२१४.
रतिया जायती सोको, रतिया जायती भयं।
रतिया विप्पमुत्तस्स, नत्थि सोको कुतो भयं॥
२१५.
कामतो जायती सोको, कामतो जायती भयं।
कामतो विप्पमुत्तस्स, नत्थि सोको कुतो भयं॥
२१६.
तण्हाय जायती जायते (क॰) सोको, तण्हाय जायती भयं।
तण्हाय विप्पमुत्तस्स, नत्थि सोको कुतो भयं॥
२१७.
सीलदस्सनसम्पन्‍नं , धम्मट्ठं सच्‍चवेदिनं।
अत्तनो कम्म कुब्बानं, तं जनो कुरुते पियं॥
२१८.
छन्दजातो अनक्खाते, मनसा च फुटो सिया।
कामेसु च अप्पटिबद्धचित्तो अप्पटिबन्धचित्तो (क॰), उद्धंसोतोति वुच्‍चति॥
२१९.
चिरप्पवासिं पुरिसं, दूरतो सोत्थिमागतं।
ञातिमित्ता सुहज्‍जा च, अभिनन्दन्ति आगतं॥
२२०.
तथेव कतपुञ्‍ञम्पि, अस्मा लोका परं गतं।
पुञ्‍ञानि पटिगण्हन्ति, पियं ञातीव आगतं॥
पियवग्गो सोळसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – पियवग्गो (सोळावा विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 २०९.
अयोग्य व्यक्तीशी संबंध जोडू नये,
योग्य व्यक्तीशीही असंबंध न ठेवावा।
महत्त्वाचा ध्येय गमावून,
स्वार्थासाठी प्रिय व्यक्तीशीही जुळू नये।
🌼 २१०.
प्रिय व्यक्तीच्या संगतीसाठी येऊ नको,
अप्रिय व्यक्तीच्या ठिकाणीही जाणे टाळावे।
प्रिय व्यक्तीचे दर्शन दुःखाचे कारण असते,
अप्रिय व्यक्तीचे दर्शनही दुःखदायकच असते।
🌼 २११.
म्हणून प्रिय व्यक्तीशी आकर्षित होऊ नये,
कारण प्रिय व्यक्तीचा अपायकारक भाग आहे।
ज्याच्याकडे प्रिय-अप्रिय हे संबंध नाहीत,
त्याला संबंधांचा गोंधळ कधीच व्यापत नाही।
🌼 २१२.
प्रेमळतेमुळे दुःख निर्माण होते,
प्रेमळतेमुळे भय उत्पन्न होते।
प्रेमळतेपासून मुक्त व्यक्तीला
दुःख किंवा भय कसे येणार?
🌼 २१३.
प्रेमाने दुःख व भय दोन्ही जन्म घेतात।
परंतु प्रेमापासून मुक्त झाल्यावर
दुःख आणि भय संपून जातात।
🌼 २१४.
मनोहारी आकर्षणातून दुःख व भय निर्माण होतात।
परंतु आकर्षण सोडल्यावर
दुःख व भय कसे असतील?
🌼 २१५.
कामे, इच्छा व वासनांमुळे दुःख व भय निर्माण होतात।
कामोन्मत्तता सोडल्यावर
दुःख व भयच राहत नाहीत।
🌼 २१६.
तृष्णा (तण्हा) मुळे दुःख आणि भय जन्म घेतात।
तृष्णा सोडल्यावर
दुःख व भय नाहीसे होतात।
🌼 २१७.
अच्छल आचार, सत्यधर्म आणि शुद्ध विद्या असलेला व्यक्ती,
स्वतःचे वाईट कर्म न करता,
सर्वांच्या प्रिय व्यक्ती म्हणून ओळखला जातो।
🌼 २१८.
मनोगतमुक्ती नसलेला, इच्छाशक्तीने वशीभूत न झालेला,
कामांसाठी बंधलेला माणूस
अविरत दुःखात असतो।
🌼 २१९.
दीर्घकाळ शुद्ध वागणारा माणूस,
परदेशातून सुरक्षित परतला की,
कुटुंबीय, मित्रपरिवार त्याचा आनंदाने स्वागत करतात।
🌼 २२०.
जसे काही पुण्यकर्म आम्हाला परलोकात नेऊन
उत्तम फल प्राप्त करून देतात,
तसेच प्रियजनही
आपणासाठी अनंत पुण्याचे कारण ठरतात।
🌸 पियवग्गो सोळसमो निट्ठितो।
या विभागात प्रिय व अप्रिय, तृष्णा, प्रेम, काम व त्यातून निर्माण होणारे दुःख यांचे विवेचन केले गेले आहे।
धम्म आणि शीलाचे पालन करून, प्रेम व तृष्णेपासून मुक्ती मिळवून सुखी जीवनाचे सूत्र स्पष्ट केले आहे।
१४. बुद्धवग्गो
१७९.
यस्स जितं नावजीयति, जितं यस्स जितमस्स (सी॰ स्या॰ पी॰), जितं मस्स (क॰) नो याति कोचि लोके।
तं बुद्धमनन्तगोचरं, अपदं केन पदेन नेस्सथ॥
१८०.
यस्स जालिनी विसत्तिका, तण्हा नत्थि कुहिञ्‍चि नेतवे।
तं बुद्धमनन्तगोचरं, अपदं केन पदेन नेस्सथ॥
१८१.
ये झानपसुता धीरा, नेक्खम्मूपसमे रता।
देवापि तेसं पिहयन्ति, सम्बुद्धानं सतीमतं॥
१८२.
किच्छो मनुस्सपटिलाभो, किच्छं मच्‍चान जीवितं।
किच्छं सद्धम्मस्सवनं, किच्छो बुद्धानमुप्पादो॥
१८३.
सब्बपापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदा कुसलस्सूपसम्पदा (स्या॰)।
सचित्तपरियोदपनं सचित्तपरियोदापनं (?), एतं बुद्धान सासनं॥
१८४.
खन्ती परमं तपो तितिक्खा, निब्बानं निब्बाणं (क॰ सी॰ पी॰) परमं वदन्ति बुद्धा।
न हि पब्बजितो परूपघाती, न अयं नकारो सी॰ स्या॰ पी॰ पात्थकेसु न दिस्सति समणो होति परं विहेठयन्तो॥
१८५.
अनूपवादो अनूपघातो अनुपवादो अनुपघातो (स्या॰ क॰), पातिमोक्खे च संवरो।
मत्तञ्‍ञुता च भत्तस्मिं, पन्तञ्‍च सयनासनं।
अधिचित्ते च आयोगो, एतं बुद्धान सासनं॥
१८६.
न कहापणवस्सेन, तित्ति कामेसु विज्‍जति।
अप्पस्सादा दुखा कामा, इति विञ्‍ञाय पण्डितो॥
१८७.
अपि दिब्बेसु कामेसु, रतिं सो नाधिगच्छति।
तण्हक्खयरतो होति, सम्मासम्बुद्धसावको॥
१८८.
बहुं वे सरणं यन्ति, पब्बतानि वनानि च।
आरामरुक्खचेत्यानि, मनुस्सा भयतज्‍जिता॥
१८९.
नेतं खो सरणं खेमं, नेतं सरणमुत्तमं।
नेतं सरणमागम्म, सब्बदुक्खा पमुच्‍चति॥
१९०.
यो च बुद्धञ्‍च धम्मञ्‍च, सङ्घञ्‍च सरणं गतो।
चत्तारि अरियसच्‍चानि, सम्मप्पञ्‍ञाय पस्सति॥
१९१.
दुक्खं दुक्खसमुप्पादं, दुक्खस्स च अतिक्‍कमं।
अरियं चट्ठङ्गिकं मग्गं, दुक्खूपसमगामिनं॥
१९२.
एतं खो सरणं खेमं, एतं सरणमुत्तमं।
एतं सरणमागम्म, सब्बदुक्खा पमुच्‍चति॥
१९३.
दुल्‍लभो पुरिसाजञ्‍ञो, न सो सब्बत्थ जायति।
यत्थ सो जायति धीरो, तं कुलं सुखमेधति॥
१९४.
सुखो बुद्धानमुप्पादो, सुखा सद्धम्मदेसना।
सुखा सङ्घस्स सामग्गी, समग्गानं तपो सुखो॥
१९५.
पूजारहे पूजयतो, बुद्धे यदि व सावके।
पपञ्‍चसमतिक्‍कन्ते, तिण्णसोकपरिद्दवे॥
१९६.
ते तादिसे पूजयतो, निब्बुते अकुतोभये।
न सक्‍का पुञ्‍ञं सङ्खातुं, इमेत्तमपि केनचि॥
बुद्धवग्गो चुद्दसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – बुद्धवग्गो (चौदहवा विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 १७९.
ज्याने आत्मविजय केला,
ज्याने पराजय केले नाही,
ज्याने कोणतीही पराजय जगात अनुभवली नाही,
तो अनंतबुद्धीचा अधिकारी आहे।
तो पवित्र मार्गाने अपदं (विपरीत परिस्थिती) पार करतो।
🌼 १८०.
ज्याची जाळणी (मनाचे विकार) पूर्णपणे निर्मूल झाली आहे,
तो कोणत्याही तण्हातून (तृष्णा, मोह) वश नाही।
तो अनंतबुद्धीचा अधिकारी आहे,
तो पवित्र मार्गाने अपदं पार करतो।
🌼 १८१.
ज्यांनी ज्ञानातून आणि संयमातून स्वतःला परिपूर्ण केले,
ज्यांनी तपश्चर्येचा समर्पित रित्या अनुसरण केला,
देवसुद्धा त्याचे कौतुक करतात,
कारण तो सम्यक् बुद्धांचे शिष्य आहे।
🌼 १८२.
मनुष्याच्या जीविकेची प्राप्ती किती कठिन आहे,
सच्चा धर्मशिक्षण मिळविणे किती कठीण आहे,
बुद्धत्व प्राप्त करणे हे त्याहूनही अधिक कठिन आहे।
🌼 १८३.
सर्व पाप कर्म न करणे,
सर्व कल्याणकारी कर्म साधने,
सचित्तपरिष्काराने (मनाचे शुद्धीकरण) आचरण करणे,
हेच बुद्धांचे सच्चे उपदेश आहेत।
🌼 १८४.
धैर्य, सहिष्णुता, संयम हे सर्वोच्च तप आहेत।
निब्बान हे सर्वोच्च लक्ष्य आहे, असे बुद्धांनी सांगितले आहे।
न प्रच्छन्न धर्मशिक्षण, न भ्रामक साधना,
न पथभ्रष्ट साधू या मार्गाने परिपूर्णत्व साध्य होत नाही।
🌼 १८५.
सत्यवचन आणि अहिंसा (अनूपवाद, अनुपघात) हे परम मोक्षाचे साधन आहेत।
मत्तत्व त्यागून, चित्तविक्षेप टाळून,
सयना (शय्या आणि आसन) मध्ये संयम राखून,
अधिचित्ते (उच्च मनःस्थिति) निर्माण करून,
हे बुद्धांचे सर्वोत्तम उपदेश आहेत।
🌼 १८६.
कधीही वासना साधण्याचा प्रयत्न करू नये।
पाप कामा दुःखाचे कारण समजून त्यापासून दूर राहावे,
हे पंडित व्यक्तीचे स्वरूप आहे।
🌼 १८७.
दैवी कामांमध्ये रत (आसक्त) होऊन सुख मिळत नाही।
विचारशील व्यक्ति मात्र मोहमुक्त राहून सम्यक् बुद्धांचे शिष्य बनते।
🌼 १८८.
बरेच लोक पर्वत, वन या आश्रयस्थळांकडे जातात।
परंतु ते मनुष्य भयाने गोंधळलेले असतात।
🌼 १८९.
हे सर्वोत्तम आणि सुरक्षित आश्रय आहे,
हे सर्वोच्च आश्रय आहे।
हे आश्रय स्वीकारल्याने सर्व दुःखातून मुक्ती प्राप्त होते।
🌼 १९०.
जो बुद्ध, धम्म आणि संघ हे तीन आश्रय स्वीकारतो,
तो चार आर्यसत्यांच्या प्रकाशात सम्यक् दृष्टिकोन प्राप्त करतो।
🌼 १९१.
दुःख म्हणजे दुःखाची उत्पत्ती आणि दुःखाचा निवारण।
चार आर्यसत्ये ही दुःखापासून मुक्तीचा मार्ग आहे।
🌼 १९२.
हेच सर्वोत्तम आणि सुरक्षित आश्रय आहे,
हे सर्वोच्च आश्रय आहे।
हे आश्रय स्वीकारल्याने सर्व दुःख नष्ट होतात।
🌼 १९३.
धैर्यवान आणि विवेकी व्यक्ती हे दुर्मिळ असतात।
ज्याप्रमाणे ते जास्त समजून वागतात,
त्यांचे कुल आनंदित होते।
🌼 १९४.
सुखाचे कारण म्हणजे बुद्धांचे उन्नतत्व,
सुखाचे कारण म्हणजे सच्चा धर्मवचनांचा प्रचार,
सुखाचे कारण म्हणजे संघाचा ऐक्य,
सुखाचे कारण म्हणजे संयमयुक्त तपश्चर्या।
🌼 १९५.
जो अरहंतांना आणि सावकांना पूजतो,
जो पाप कर्मापासून परावृत्त होतो,
तो दुःख आणि तृष्णेपासून मुक्त होतो।
🌼 १९६.
हे सर्व उपासक जो श्रद्धेने पूजतो,
जो न भयभीत होऊन पूजतो,
त्याला निश्चितपणे पुण्य प्राप्त होते।
🌸 बुद्धवग्गो चुद्दसमो निट्ठितो।
या विभागात बुद्ध आणि त्यांच्या शिक्षणाचा महत्त्व, आत्मविजयाचे मूल्य, धर्माचे पालन आणि संयमाचे उपदेश स्पष्ट केले आहेत।
या सगळ्या गाथांमधून जीवनातील दुःख निवारण, सुखाचा मार्ग, आणि मोक्षाचे साधन सांगितले गेले आहे।
१५. सुखवग्गो
१९७.
सुसुखं वत जीवाम, वेरिनेसु अवेरिनो।
वेरिनेसु मनुस्सेसु, विहराम अवेरिनो॥
१९८.
सुसुखं वत जीवाम, आतुरेसु अनातुरा।
आतुरेसु मनुस्सेसु, विहराम अनातुरा॥
१९९.
सुसुखं वत जीवाम, उस्सुकेसु अनुस्सुका।
उस्सुकेसु मनस्सेसु, विहराम अनुस्सुका॥
२००.
सुसुखं वत जीवाम, येसं नो नत्थि किञ्‍चनं।
पीतिभक्खा भविस्साम, देवा आभस्सरा यथा॥
२०१.
जयं वेरं पसवति, दुक्खं सेति पराजितो।
उपसन्तो सुखं सेति, हित्वा जयपराजयं॥
२०२.
नत्थि रागसमो अग्गि, नत्थि दोससमो कलि।
नत्थि खन्धसमा खन्धादिसा (सी॰ स्या॰ पी॰ रूपसिद्धिया समेति) दुक्खा, नत्थि सन्तिपरं सुखं॥
२०३.
जिघच्छापरमा रोगा, सङ्खारपरमा सङ्कारा परमा (बहूसु) दुखा।
एतं ञत्वा यथाभूतं, निब्बानं परमं सुखं॥
२०४.
आरोग्यपरमा लाभा, सन्तुट्ठिपरमं धनं।
विस्सासपरमा ञाति विस्सासपरमो ञाति (क॰ सी॰), विस्सासपरमा ञाती (सी॰ अट्ठ॰), विस्सासा परमा ञाति (क॰), निब्बानं परमं निब्बाणपरमं (क॰ सी॰) सुखं॥
२०५.
पविवेकरसं पित्वा पीत्वा (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰), रसं उपसमस्स च।
निद्दरो होति निप्पापो, धम्मपीतिरसं पिवं॥
२०६.
साहु दस्सनमरियानं, सन्‍निवासो सदा सुखो।
अदस्सनेन बालानं, निच्‍चमेव सुखी सिया॥
२०७.
बालसङ्गतचारी बालसङ्गतिचारी (क॰) हि, दीघमद्धान सोचति।
दुक्खो बालेहि संवासो, अमित्तेनेव सब्बदा।
धीरो च सुखसंवासो, ञातीनंव समागमो॥
२०८.
तस्मा हि –
धीरञ्‍च पञ्‍ञञ्‍च बहुस्सुतञ्‍च, धोरय्हसीलं वतवन्तमरियं।
तं तादिसं सप्पुरिसं सुमेधं, भजेथ नक्खत्तपथंव चन्दिमा तस्मा हि धीरं पञ्‍ञञ्‍च, बहुस्सुतञ्‍च धोरय्हं।
सीलं धुतवतमरियं, तं तादिसं सप्पुरिसं। सुमेधं भजेथ नक्खत्तपथंव चन्दिमा। (क॰)॥
सुखवग्गो पन्नरसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – सुखवग्गो (पंधरावा विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 १९७.
आनंदीपणे जीवन जगावे,
शत्रूंमध्ये द्वेष न बाळगावे।
मनुष्यांमध्ये मैत्रीपूर्वक वागावे।
🌼 १९८.
आरोग्ययुक्त आणि निरोगी लोकांमध्ये मैत्रीपूर्ण वर्तन करावे,
ज्यांना आजार नाही त्यांच्याशी प्रेमपूर्वक व्यवहार करावा।
🌼 १९९.
उत्साही आणि चैतन्यशील लोकांमध्ये आनंदपूर्वक वागावे।
उत्साही लोकांमध्ये सौम्य वर्तन करण्याचे ध्येय ठेवावे।
🌼 २००.
ज्याच्याकडे कोणतीही तृष्णा नाही,
जो पूर्ण समाधानी आहे,
तो स्वर्गदूतांसारखा आनंदी जीवन जगतो।
🌼 २०१.
जे द्वेषाला जिंकतात, ते दुःखाला पराभूत करतात।
जे शांत मनाने सुखाला प्राप्त होतात, ते विजय आणि पराजयाच्या धुम्रपानापासून मुक्त होतात।
🌼 २०२.
आग आणि राग, कलह आणि द्वेष, खंड आणि अनवधान,
या सगळ्याशी समता राखणे हे परम सुख आहे।
🌼 २०३.
जिज्ञासा आणि मनोगत विकार हे सर्व दुःखाचे मूळ कारण आहेत।
हे जाणून, सत्यतेने वागणे हे परम सुखाचे साधन आहे।
🌼 २०४.
सर्वांत मोठा संपत्ती म्हणजे आरोग्य,
सर्वांत मोठा धनधान्य म्हणजे संतोष,
सर्वांत मोठा नाते म्हणजे विश्वास,
सर्वांत मोठा सुख म्हणजे निर्वाण।
🌼 २०५.
शुद्ध विवेकाने आणि योग्य उपवासाने,
धम्मपान (धर्मोपदेशाचा रस घेऊन) केल्याने मन निःपाप होते।
🌼 २०६.
आर्य व्यक्तींची सतत भेट आणि संगोपन हे सुखाचे कारण आहे।
बालकांचा स्नेह विना पाहता जीवन सुखमय होऊ शकत नाही।
🌼 २०७.
बालसंगती हानिकारक आहे,
ते दीर्घकाळ दुःखाचे कारण ठरते।
परंतु, धैर्यवान व्यक्तीचे सुखकारी संगोपन,
सर्व संबंधांमध्ये एकता साधते।
🌼 २०८.
म्हणून –
धैर्यवान, बुद्धिमान आणि चांगल्या आचरणाचे व्यक्ति,
बहुश्रुत आणि धर्मगुरू असलेला,
तो परम पुरुष म्हणून पूजनीय आहे।
तो ताऱ्यांच्या प्रकाशासारखा तेजस्वी आहे।
🌸 सुखवग्गो पन्नरसमो निट्ठितो।
या विभागात सुखाचे तत्त्व, संयमाचे महत्त्व, आरोग्य व संतोषाची उंची, आणि श्रेष्ठ संगतीचे लाभ यांचे विवेचन केले गेले आहे।
धर्माचे पालन आणि आत्मसंयम यांच्या आधारे सुखाचा मार्ग सुस्पष्ट करण्यात आला आहे।
१७. कोधवग्गो
२२१.
कोधं जहे विप्पजहेय्य मानं, संयोजनं सब्बमतिक्‍कमेय्य।
तं नामरूपस्मिमसज्‍जमानं, अकिञ्‍चनं नानुपतन्ति दुक्खा॥
२२२.
यो वे उप्पतितं कोधं, रथं भन्तंव वारये धारये (सी॰ स्या॰ पी॰)।
तमहं सारथिं ब्रूमि, रस्मिग्गाहो इतरो जनो॥
२२३.
अक्‍कोधेन जिने कोधं, असाधुं साधुना जिने।
जिने कदरियं दानेन, सच्‍चेनालिकवादिनं॥
२२४.
सच्‍चं भणे न कुज्झेय्य, दज्‍जा अप्पम्पि दज्‍जा’प्पस्मिम्पि (सी॰ पी॰), दज्‍जा अप्पस्मि (स्या॰ क॰) याचितो।
एतेहि तीहि ठानेहि, गच्छे देवान सन्तिके॥
२२५.
अहिंसका ये मुनयो अहिंसकाया मुनयो (क॰), निच्‍चं कायेन संवुता।
ते यन्ति अच्‍चुतं ठानं, यत्थ गन्त्वा न सोचरे॥
२२६.
सदा जागरमानानं, अहोरत्तानुसिक्खिनं।
निब्बानं अधिमुत्तानं, अत्थं गच्छन्ति आसवा॥
२२७.
पोराणमेतं अतुल, नेतं अज्‍जतनामिव।
निन्दन्ति तुण्हिमासीनं, निन्दन्ति बहुभाणिनं।
मितभाणिम्पि निन्दन्ति, नत्थि लोके अनिन्दितो॥
२२८.
न चाहु न च भविस्सति, न चेतरहि विज्‍जति।
एकन्तं निन्दितो पोसो, एकन्तं वा पसंसितो॥
२२९.
यं चे विञ्‍ञू पसंसन्ति, अनुविच्‍च सुवे सुवे।
अच्छिद्दवुत्तिं अच्छिन्‍नवुत्तिं (क॰) मेधाविं, पञ्‍ञासीलसमाहितं॥
२३०.
निक्खं नेक्खं (सी॰ स्या॰ पी॰) जम्बोनदस्सेव, को तं निन्दितुमरहति।
देवापि नं पसंसन्ति, ब्रह्मुनापि पसंसितो॥
२३१.
कायप्पकोपं रक्खेय्य, कायेन संवुतो सिया।
कायदुच्‍चरितं हित्वा, कायेन सुचरितं चरे॥
२३२.
वचीपकोपं रक्खेय्य, वाचाय संवुतो सिया।
वचीदुच्‍चरितं हित्वा, वाचाय सुचरितं चरे॥
२३३.
मनोपकोपं रक्खेय्य, मनसा संवुतो सिया।
मनोदुच्‍चरितं हित्वा, मनसा सुचरितं चरे॥
२३४.
कायेन संवुता धीरा, अथो वाचाय संवुता।
मनसा संवुता धीरा, ते वे सुपरिसंवुता॥
कोधवग्गो सत्तरसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – कोधवग्गो (सत्तरावा विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 २२१.
क्रोध नष्ट करावा,
मानाभिमानाला वश करावे,
सर्व वासनांचे संयोजन नष्ट करावे।
हे रूपरूपी दु:खाच्या कारणांपासून मुक्त आहे।
🌼 २२२.
ज्याप्रमाणे रथ चालवताना सारथीला ताठ ठेऊन नियंत्रण ठेवावे,
तसंच क्रोध उद्भवल्यास त्याला संयमित करून नियंत्रणात ठेवावे।
मी त्या सारथीला समजतो, कारण इतर माणूस केवळ रथच पाहतो।
🌼 २२३.
क्रोधाचा पराभव करणे श्रेष्ठ कार्य आहे,
जसे साधू व्यक्तीने असाधु व्यक्तीला विजय मिळवून दिला।
दानाने, सत्य बोलण्याने आणि संयमाने क्रोध जिंकला जातो।
🌼 २२४.
सत्य बोलताना किंवा जबाबदारी स्वीकारताना क्रोध दाखवू नये।
जर मागणी केली तरही त्याला क्रोध न दाखवता मृदुतेने स्वीकारावे।
हे तीन प्रकारने देवांच्या समीप गमनास पात्र ठरतात।
🌼 २२५.
अहिंसक मुनि अहिंसेने चालतो,
शरीराने संयमित राहतो।
अशा मुनि स्थिरतेच्या स्थळावर पोहोचतो,
जिथे परत येण्याचा मार्ग नाही।
🌼 २२६.
सतत जागरूक राहणारे,
दिवस-रात्र अभ्यास करणारे,
निब्बानाच्या उच्च शिखरावर पोहोचतात।
हेच म्हणजे जीवनाचे परम ध्येय।
🌼 २२७.
प्राचीन लोक अनेक निंदक असले तरी,
कधीही सर्वत्र निंदित न होणारा माणूस असतो।
बहुभाषिकांनीही त्याला निंदित करू शकत नाही।
मितभाषी असलेला व्यक्तीही निंदित होत नाही।
🌼 २२८.
कोणीही कधीही त्या व्यक्तीला निंदा करू शकत नाही,
कारण तो व्यक्ती पूर्णपणे निर्भय व परिपूर्ण आहे।
तो निंदा किंवा प्रशंसा दोन्हीपासून मुक्त असतो।
🌼 २२९.
जो ज्ञानी व्यक्तीचा सतत प्रशंसा करतो,
त्याला मी श्रेष्ठ समजतो।
अच्छिद्दवृत्ती, उत्कृष्ट बुद्धिमत्ता आणि पञ्चशीलयुक्त व्यक्तीची प्रशंसा सर्वोत्तम आहे।
🌼 २३०.
ज्याने परमार्थक कृती केली असेल,
त्याला कोणीही निंदा करू शकत नाही।
देवतेसुद्धा त्याची प्रशंसा करतात, ब्रह्मुणांनाही।
🌼 २३१.
शरीराने क्रोधाला वश करावे,
शरीराने वाईट कर्म न करता चांगले आचार करावे।
🌼 २३२.
वाक्याने क्रोधाला वश करावे,
वाक्याने वाईट बोलण्याची सवय सोडून, चांगले बोलावे।
🌼 २३३.
मनाने क्रोधाला वश करावे,
मनाने वाईट विचार न करता शुभ विचार करावे।
🌼 २३४.
शरीर, वाक्य आणि मनाने संयमित आणि धीरे व्यक्ती हेच सुपरीस नियंत्रित माणसे असतात।
🌸 कोधवग्गो सत्तरसमो निट्ठितो।
या विभागात क्रोधाचे निवारण, संयमाचे महत्त्व, सत्याचा अवलंब, अहिंसेचा प्रचार, मितभाषेचे फायदे, बुद्धिमत्तेची प्रशंसा आणि सुखी जीवनाचे सूत्र स्पष्ट केले गेले आहे।
धर्म आणि संयम यांचा मार्ग पाळून क्रोध व तण्हा मुक्ती साधण्याचे उपदेश दिले आहेत।
१८. मलवग्गो
२३५.
पण्डुपलासोव दानिसि, यमपुरिसापि च ते तं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) उपट्ठिता।
उय्योगमुखे च तिट्ठसि, पाथेय्यम्पि च ते न विज्‍जति॥
२३६.
सो करोहि दीपमत्तनो, खिप्पं वायम पण्डितो भव।
निद्धन्तमलो अनङ्गणो, दिब्बं अरियभूमिं उपेहिसि दिब्बं अरियभूमिमेहिसि (सी॰ स्या॰ पी॰), दिब्बमरियभूमिं उपेहिसि (?)॥
२३७.
उपनीतवयो च दानिसि, सम्पयातोसि यमस्स सन्तिके।
वासो वासोपि च (बहूसु) ते नत्थि अन्तरा, पाथेय्यम्पि च ते न विज्‍जति॥
२३८.
सो करोहि दीपमत्तनो, खिप्पं वायम पण्डितो भव।
निद्धन्तमलो अनङ्गणो, न पुनं जातिजरं न पुन जातिजरं (सी॰ स्या॰), न पुन जातिज्‍जरं (क॰) उपेहिसि॥
२३९.
अनुपुब्बेन मेधावी, थोकं थोकं खणे खणे।
कम्मारो रजतस्सेव, निद्धमे मलमत्तनो॥
२४०.
अयसाव मलं समुट्ठितं समुट्ठाय (क॰), ततुट्ठाय तदुट्ठाय (सी॰ स्या॰ पी॰) तमेव खादति।
एवं अतिधोनचारिनं, सानि कम्मानि सककम्मानि (सी॰ पी॰) नयन्ति दुग्गतिं॥
२४१.
असज्झायमला मन्ता, अनुट्ठानमला घरा।
मलं वण्णस्स कोसज्‍जं, पमादो रक्खतो मलं॥
२४२.
मलित्थिया दुच्‍चरितं, मच्छेरं ददतो मलं।
मला वे पापका धम्मा, अस्मिं लोके परम्हि च॥
२४३.
ततो मला मलतरं, अविज्‍जा परमं मलं।
एतं मलं पहन्त्वान, निम्मला होथ भिक्खवो॥
२४४.
सुजीवं अहिरिकेन, काकसूरेन धंसिना।
पक्खन्दिना पगब्भेन, संकिलिट्ठेन जीवितं॥
२४५.
हिरीमता च दुज्‍जीवं, निच्‍चं सुचिगवेसिना।
अलीनेनाप्पगब्भेन, सुद्धाजीवेन पस्सता॥
२४६.
यो पाणमतिपातेति, मुसावादञ्‍च भासति।
लोके अदिन्‍नमादियति, परदारञ्‍च गच्छति॥
२४७.
सुरामेरयपानञ्‍च, यो नरो अनुयुञ्‍जति।
इधेवमेसो लोकस्मिं, मूलं खणति अत्तनो॥
२४८.
एवं भो पुरिस जानाहि, पापधम्मा असञ्‍ञता।
मा तं लोभो अधम्मो च, चिरं दुक्खाय रन्धयुं॥
२४९.
ददाति वे यथासद्धं, यथापसादनं यत्थ पसादनं (कत्थचि) जनो।
तत्थ यो मङ्कु भवति तत्थ चे मंकु यो होति (सी॰), तत्थ यो मङ्कुतो होति (स्या॰), परेसं पानभोजने।
न सो दिवा वा रत्तिं वा, समाधिमधिगच्छति॥
२५०.
यस्स चेतं समुच्छिन्‍नं, मूलघच्‍चं मूलघच्छं (क॰) समूहतं।
स वे दिवा वा रत्तिं वा, समाधिमधिगच्छति॥
२५१.
नत्थि रागसमो अग्गि, नत्थि दोससमो गहो।
नत्थि मोहसमं जालं, नत्थि तण्हासमा नदी॥
२५२.
सुदस्सं वज्‍जमञ्‍ञेसं, अत्तनो पन दुद्दसं।
परेसं हि सो वज्‍जानि, ओपुनाति ओफुनाति (क॰) यथा भुसं।
अत्तनो पन छादेति, कलिंव कितवा सठो॥
२५३.
परवज्‍जानुपस्सिस्स , निच्‍चं उज्झानसञ्‍ञिनो।
आसवा तस्स वड्ढन्ति, आरा सो आसवक्खया॥
२५४.
आकासेव पदं नत्थि, समणो नत्थि बाहिरे।
पपञ्‍चाभिरता पजा, निप्पपञ्‍चा तथागता॥
२५५.
आकासेव पदं नत्थि, समणो नत्थि बाहिरे।
सङ्खारा सस्सता नत्थि, नत्थि बुद्धानमिञ्‍जितं॥
मलवग्गो अट्ठारसमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – मलवग्गो (अठरावा विभागाचा मराठी अर्थ)
🌸 २३५.
दान करताना,
पुरुषार्थशीलतेने आणि योग्यतेने दिलं पाहिजे।
अनुपयुक्त व अविवेकी दिलं तर ते परिणामकारक ठरत नाही।
🌸 २३६.
जो स्वतःच्या ज्ञानाने प्रकाशमान आहे,
तो लवकरात लवकर ज्ञानी बनतो।
निराकार, निर्मल व निर्विकार होऊन,
अरिय भूमीचा त्याला आस्वाद नाही।
🌸 २३७.
जन्मभर दिलेलं दान,
सुखदायिनी असते।
परंतु वासना किंवा मोहातून दिलेलं दान,
असफल ठरतं।
🌸 २३८.
योग्य ज्ञान व विवेकाने वागणारा माणूस,
अविचल आणि निर्मल असतो।
जन्मजर्जरतेपासून तो विरक्त असतो।
🌸 २३९.
बुद्धिमान व्यक्ती थोडे थोडे ज्ञान साठवत असतो,
जणू रत्ने जमा करत असतो।
त्याच्या मनातील मल सर्व दोष नष्ट होतात।
🌸 २४०.
जसा मळलेलं धान्य तोच खाल्लं जातं,
तसंच अधर्म आणि वाईट कर्म आपल्याच पिढीतून आपल्यालाच हानी पोहचवतात।
धर्मयुक्त कर्म दुःखमुक्तीचे कारण ठरते।
🌸 २४१.
मळलेलं मन,
मळलेलं घर,
मळलेला रूप,
हे सर्व मळ धैर्य व विवेकाने नष्ट करावं।
🌸 २४२.
वाईट आचरण व पापकर्म हे मळ आहेत।
तेच दुःखाचं मूळ आहेत।
🌸 २४३.
मळ म्हणजे अविज्ञान।
हे मळ नष्ट करून भिक्षू शुद्धता प्राप्त करतो।
🌸 २४४.
लाज, आत्मसंयम व चांगल्या विचारांचा अभाव असलेला व्यक्ती,
अशा दु:खी जीवनात अडकलेला असतो।
🌸 २४५.
अभिमान व दुष्ट जीवनशैली असलेला माणूस,
अपरिहार्य दुःखाचीच अनुभूती करतो।
🌸 २४६.
पापकर्म करणे, खोटे बोलणे, परस्त्रियांच्या वस्तूची लालसा करणे –
हे सर्व मानवी जीवनाचे मल आहेत।
🌸 २४७.
मद्यपान व मांसाहार यांचा अभ्यास न करणारा माणूस,
अखेर आपल्या दुःखाचे मूळ स्वतःच खोदतो।
🌸 २४८.
सद्गुणयुक्त माणूस पापधर्मापासून परावृत्त राहतो।
लोभ व अधर्म यामुळे दीर्घकालीन दुःख होतं।
🌸 २४९.
कोणत्याही वस्तूचा अयोग्य वापर केल्यास माणूस अपयशी ठरतो।
अशा व्यक्तीला दिवसा किंवा रात्र्रीमध्ये शांति प्राप्त होत नाही।
🌸 २५०.
जर मनाची मूळ गाठ विस्कळीत झाली तर,
तो माणूस कुठेही स्थिर राहू शकत नाही।
तो समाधी प्राप्त करीत नाही।
🌸 २५१.
न राग, न द्वेष, न मोह यांच्यासमान काहीही नाही।
हे सर्व माणसाच्या दुःखाचे मूळ आहेत।
🌸 २५२.
अधर्माची सवय असलेला माणूस,
स्वतःलाही व इतरांनाही दुःखात ढकलतो।
🌸 २५३.
परायापासून वर्ज्य राहणारा,
असुरी आसवांपासून मुक्त होतो।
🌸 २५४.
आकाशासमान स्थळ नाही,
समण (साधू) याला बाहेरचे कोणतेही स्थान नाही।
सर्व प्रकारच्या आसक्तीपासून मुक्त असलेला साधू म्हणजे तत्त्वज्ञ।
🌸 २५५.
आकाशासमान स्थळ नाही,
समायुक्त साधू बाहेरून काहीच शोधत नाही।
सर्व संसारिक बंधनांपासून मुक्त, बुद्धांच्या शिकवणीत रमलेला असतो।
🌿 मलवग्गो अठरसमो निट्ठितो।
या विभागात मळ (दोष, पाप) व त्याचे विविध प्रकार, त्यांचे निवारण, शुद्धतेचा मार्ग, परमार्थ प्राप्तीचे सूत्र, आणि संयमी जीवन जगण्याचे उपदेश स्पष्ट केले आहेत।
सद्गुणयुक्त, विवेकी आणि संयमी जीवनाची महती अधोरेखित करण्यात आली आहे।
१९. धम्मट्ठवग्गो
२५६.
न तेन होति धम्मट्ठो, येनत्थं साहसा सहसा (सी॰ स्या॰ क॰) नये।
यो च अत्थं अनत्थञ्‍च, उभो निच्छेय्य पण्डितो॥
२५७.
असाहसेन धम्मेन, समेन नयती परे।
धम्मस्स गुत्तो मेधावी, ‘‘धम्मट्ठो’’ति पवुच्‍चति॥
२५८.
न तेन पण्डितो होति, यावता बहु भासति।
खेमी अवेरी अभयो, ‘‘पण्डितो’’ति पवुच्‍चति॥
२५९.
न तावता धम्मधरो, यावता बहु भासति।
यो च अप्पम्पि सुत्वान, धम्मं कायेन पस्सति।
स वे धम्मधरो होति, यो धम्मं नप्पमज्‍जति॥
२६०.
न तेन थेरो सो होति थेरो होति (सी॰ स्या॰), येनस्स पलितं सिरो।
परिपक्‍को वयो तस्स, ‘‘मोघजिण्णो’’ति वुच्‍चति॥
२६१.
यम्हि सच्‍चञ्‍च धम्मो च, अहिंसा संयमो दमो।
स वे वन्तमलो धीरो, ‘‘थेरो’’ इति सो थेरोति (स्या॰ क॰) पवुच्‍चति॥
२६२.
न वाक्‍करणमत्तेन, वण्णपोक्खरताय वा।
साधुरूपो नरो होति, इस्सुकी मच्छरी सठो॥
२६३.
यस्स चेतं समुच्छिन्‍नं, मूलघच्‍चं समूहतं।
स वन्तदोसो मेधावी, ‘‘साधुरूपो’’ति वुच्‍चति॥
२६४.
न मुण्डकेन समणो, अब्बतो अलिकं भणं।
इच्छालोभसमापन्‍नो, समणो किं भविस्सति॥
२६५.
यो च समेति पापानि, अणुं थूलानि सब्बसो।
समितत्ता हि पापानं, ‘‘समणो’’ति पवुच्‍चति॥
२६६.
न तेन भिक्खु सो होति, यावता भिक्खते परे।
विस्सं धम्मं समादाय, भिक्खु होति न तावता॥
२६७.
योध पुञ्‍ञञ्‍च पापञ्‍च, बाहेत्वा ब्रह्मचरियवा ब्रह्मचरियं (क॰)।
सङ्खाय लोके चरति, स वे ‘‘भिक्खू’’ति वुच्‍चति॥
२६८.
न मोनेन मुनी होति, मूळ्हरूपो अविद्दसु।
यो च तुलंव पग्गय्ह, वरमादाय पण्डितो॥
२६९.
पापानि परिवज्‍जेति, स मुनी तेन सो मुनि।
यो मुनाति उभो लोके, ‘‘मुनि’’ तेन पवुच्‍चति॥
२७०.
न तेन अरियो होति, येन पाणानि हिंसति।
अहिंसा सब्बपाणानं, ‘‘अरियो’’ति पवुच्‍चति॥
२७१.
न सीलब्बतमत्तेन, बाहुसच्‍चेन वा पन।
अथ वा समाधिलाभेन, विवित्तसयनेन वा॥
२७२.
फुसामि नेक्खम्मसुखं, अपुथुज्‍जनसेवितं।
भिक्खु विस्सासमापादि, अप्पत्तो आसवक्खयं॥
धम्मट्ठवग्गो एकूनवीसतिमो निट्ठितो।
धम्मपदपाळि – धम्मट्ठवग्गो (एकोणवीसावा विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 २५६.
धर्मस्थ म्हणजे धर्माचा योग्य प्रकारे अवलंब करणारा,
जो अनपेक्षित साहस करत नाही।
जो योग्य व अनवश्यक दोन्ही गोष्टींना समजून वागतो, तो पण्डित म्हणवतो।
🌼 २५७.
जो साहस न करता, समता व विवेकाने इतरांना मार्गदर्शन करतो,
तोच खराखूर धर्मज्ञ होतो।
🌼 २५८.
जो अनेक प्रकारचे व अयोग्य ज्ञान प्रकट करतो,
तो पण्डित नाही।
धैर्यशील, मोहविरहित व निर्भय व्यक्तीच पण्डित असतो।
🌼 २५९.
धर्मधारक तोच जो केवळ ऐकूनच न थांबता, धर्माचे आचरण त्याच्या मन व शरीरातून करतो।
जो धर्माचे अवलोकन व अनुभूती करतो, तो धर्मधारक होतो।
🌼 २६०.
केवळ वृद्धापकाळाने वृद्ध होणे पर्याप्त नाही।
परिपक्वतेने आणि धर्मानुष्ठानाने वृद्ध व्यक्ती “मोघजिण्णो” म्हणवतो।
🌼 २६१.
सत्य, अहिंसा, संयम व आत्मनियंत्रण असणारा माणूस,
चिरंतन शुद्धता व बुद्धिमत्तेचा ठेवा ठरतो,
तोच थेर (वृद्ध धर्मज्ञ) म्हणवला जातो।
🌼 २६२.
वाणीची वा वर्तनाची मिती न पाळणारा माणूस साधुरूप मानला जात नाही।
मूलगामी विवेक व संयम असलेला माणूसच साधुरूप माणूस असतो।
🌼 २६३.
ज्याचं मन धूसर व मलिन आहे,
तो विवेकी व मेधावी समजला जात नाही।
शुद्धता व नैतिकतेने परिपूर्ण माणूसच साधुरूप असतो।
🌼 २६४.
केवळ मुण्डन करून, अर्थात बाह्य रूपाने साधू (समण) होणे पर्याप्त नाही।
लोभ व मोह त्याचा भाग नसावा।
🌼 २६५.
जो पाप कर्म, मोठे-छोटे सर्व प्रकारचे परित्याग करतो,
तोच वास्तव मुनि (साधू) म्हणवला जातो।
🌼 २६६.
जो फक्त भिक्षाटन करतो पण धर्माचा आचरण करत नाही,
तो भिक्खू मानला जात नाही।
धर्म अवलंबणारा भिक्खूच खरा भिक्खू असतो।
🌼 २६७.
जो पाप व पुण्य दोन्ही पासून मुक्त होऊन ब्रह्मचर्य पालन करतो,
तोच खरा भिक्खू असतो।
🌼 २६८.
केवळ मूरपणाने मनीषी होणे शक्य नाही।
जो तुल्यतेची समज प्राप्त करतो व सर्वोत्तम घेऊन विचारपूर्वक वागतो, तोच खरा पण्डित।
🌼 २६९.
जो पापकर्मांचा परित्याग करतो, तोच मुनि (साधू) म्हणवला जातो।
जो दोन्ही जगातही “मुनि” असतो, तोच खरी मुनि असतो।
🌼 २७०.
जो पाणिसुद्धा हिंसकतेने वापरतो, तो अरियो (सज्जन) नाही।
सर्व प्राण्यांवर करुणा व अहिंसा असलेला माणूसच खराखूर अरियो।
🌼 २७१.
सील, समाधी व ज्ञानाच्या आधारावरच खरा साधू बनतो।
फक्त बाह्य वाचन किंवा भिक्षाटन करणारा नाही।
🌼 २७२.
मनाच्या निर्मलतेतून सुख प्राप्त होते।
धर्माचे पथ अनुसरून साधू आसवमुक्त होतो।
🌿 धम्मट्ठवग्गो एकूनवीसतिमो निट्ठितो।
या विभागात धर्माचे आचरण, मुनिसत्त्वाचे लक्षण, योग्य व अयोग्य साधूचे विवेचन, संयम, नैतिकता, अहिंसा व धर्मार्जनाचे सूत्र स्पष्ट केले आहेत।
सज्जनतेच्या मार्गाने जीवन सुधारण्याचे व परमार्थ प्राप्तीचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे।
२०. मग्गवग्गो
२७३.
मग्गानट्ठङ्गिको सेट्ठो, सच्‍चानं चतुरो पदा।
विरागो सेट्ठो धम्मानं, द्विपदानञ्‍च चक्खुमा॥
२७४.
एसेव एसोव (सी॰ पी॰) मग्गो नत्थञ्‍ञो, दस्सनस्स विसुद्धिया।
एतञ्हि तुम्हे पटिपज्‍जथ, मारस्सेतं पमोहनं॥
२७५.
एतञ्हि तुम्हे पटिपन्‍ना, दुक्खस्सन्तं करिस्सथ।
अक्खातो वो अक्खातो वे (सी॰ पी॰) मया मग्गो, अञ्‍ञाय सल्‍लकन्तनं सल्‍लसन्थनं (सी॰ पी॰), सल्‍लसत्थनं (स्या॰)॥
२७६.
तुम्हेहि किच्‍चमातप्पं, अक्खातारो तथागता।
पटिपन्‍ना पमोक्खन्ति, झायिनो मारबन्धना॥
२७७.
‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति, यदा पञ्‍ञाय पस्सति।
अथ निब्बिन्दति दुक्खे, एस मग्गो विसुद्धिया॥
२७८.
‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति, यदा पञ्‍ञाय पस्सति।
अथ निब्बिन्दति दुक्खे, एस मग्गो विसुद्धिया॥
२७९.
‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति, यदा पञ्‍ञाय पस्सति।
अथ निब्बिन्दति दुक्खे, एस मग्गो विसुद्धिया॥
२८०.
उट्ठानकालम्हि अनुट्ठहानो, युवा बली आलसियं उपेतो।
संसन्‍नसङ्कप्पमनो असम्पन्‍नसङ्कप्पमनो (क॰) कुसीतो, पञ्‍ञाय मग्गं अलसो न विन्दति॥
२८१.
वाचानुरक्खी मनसा सुसंवुतो, कायेन च नाकुसलं कयिरा अकुसलं न कयिरा (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)।
एते तयो कम्मपथे विसोधये, आराधये मग्गमिसिप्पवेदितं॥
२८२.
योगा वे जायती जायते (कत्थचि) भूरि, अयोगा भूरिसङ्खयो।
एतं द्वेधापथं ञत्वा, भवाय विभवाय च।
तथात्तानं निवेसेय्य, यथा भूरि पवड्ढति॥
२८३.
वनं छिन्दथ मा रुक्खं, वनतो जायते भयं।
छेत्वा वनञ्‍च वनथञ्‍च, निब्बना होथ भिक्खवो॥
२८४.
याव हि वनथो न छिज्‍जति, अणुमत्तोपि नरस्स नारिसु।
पटिबद्धमनोव पटिबन्धमनोव (क॰) ताव सो, वच्छो खीरपकोव खीरपानोव (पी॰) मातरि॥
२८५.
उच्छिन्द सिनेहमत्तनो कुमुदं सारदिकंव पाणिना।
सन्तिमग्गमेव ब्रूहय, निब्बानं सुगतेन देसितं॥
२८६.
इध वस्सं वसिस्सामि, इध हेमन्तगिम्हिसु।
इति बालो विचिन्तेति, अन्तरायं न बुज्झति॥
२८७.
तं पुत्तपसुसम्मत्तं, ब्यासत्तमनसं नरं।
सुत्तं गामं महोघोव, मच्‍चु आदाय गच्छति॥
२८८.
न सन्ति पुत्ता ताणाय, न पिता नापि बन्धवा।
अन्तकेनाधिपन्‍नस्स, नत्थि ञातीसु ताणता॥
२८९.
एतमत्थवसं ञत्वा, पण्डितो सीलसंवुतो।
निब्बानगमनं मग्गं, खिप्पमेव विसोधये॥
मग्गवग्गो वीसतिमो निट्ठितो।
🌿 धम्मपदपाळि – मग्गवग्गो (बीसावा विभागाचा मराठी अर्थ)
🌼 २७३.
मग्ग म्हणजे मार्गाचा सर्वोत्तम आठअंगी पद्धतीने वर्णन केला आहे।
सत्याचे चार पाय असून विराग्याचा व द्विपदी दृष्टिकोनाचा उच्च स्थान असतो।
🌼 २७४.
हा मार्ग म्हणजे दर्शनशुद्धीचा मार्ग।
आपण याचा अनुसरण करून मोहमोहिनीतून बाहेर पडावे।
🌼 २७५.
धर्ममार्ग आपल्याला दुःखापासून मुक्त करतो।
माझ्या द्वारा तुम्हाला तो स्पष्ट केला आहे।
🌼 २७६.
जो थोर मुनि (तथागत) मार्ग दाखवतो, तोच पथिकांना मोहबंधनातून मुक्त करतो।
🌼 २७७.
“सर्व सङ्खारा अनिच्चा” (सर्व निर्मित वस्तू अस्थायी आहेत) –
हे सत्य पक्क्या दृष्टीने पाहिल्यावर, दुःखात निरुत्साह येतो।
हेच मार्गाचा शुद्धीकरण होय।
🌼 २७८.
“सर्व सङ्खारा दुःखा” (सर्व निर्मित वस्तू दुःखकारक आहेत) –
सत्याने बोध झाल्यावर दुःखापासून मुक्तता होते।
याच मार्गाने शुद्धता साधता येते।
🌼 २७९.
“सर्व धम्मा अनत्ता” (सर्व गोष्टीत ‘मी’ नसते) –
यावर पक्की स्पष्टता प्राप्त झाल्यावर दुःखाचा अंत होतो।
🌼 २८०.
जो आलसी मनाने व निष्क्रियतेने मार्गाचा विचार करतो,
तो त्याचा लाभ घेऊ शकत नाही।
🌼 २८१.
वाणी, मन व शरीराच्या निग्रहातून सात्त्विक व नैतिक कर्म करूनच मग्ग साधावा।
हेच पथिकता व पारमार्थिक शुद्धीचे सूत्र।
🌼 २८२.
योगयुक्त माणूस प्रगती व उन्नतीच्या मार्गावर जातो।
अयोग्य माणूस मात्र विलोप व पतनाच्या मार्गावर जातो।
योगयुक्त मार्ग आत्मसंतोष व कल्याणाचे कारण बनतो।
🌼 २८३.
वन तोडू नका कारण वन तोडल्याने भय निर्माण होते।
वने नष्ट करून नव्हे तर निब्बानाच्या मार्गाने जायचे।
🌼 २८४.
वन न तोडल्यास, अगदी अणुमात्र नुकसानही मनुष्य-स्त्रींसाठी होत नाही।
अतः संयम व परोपकाराचा पथ स्वीकारावा।
🌼 २८५.
प्रेम व स्नेहाचे नाते तोडून शांततेचा मार्ग अवलंबावा।
निब्बान हे सुकर व स्पष्ट पथ आहे, जे तथागतांनी स्पष्ट केले आहे।
🌼 २८६.
आपण हेमंत व ग्रीष्म ऋतूंमध्ये राहू व सुख शोधू, असा अज्ञानमय विचार करणं व्यर्थ।
🌼 २८७.
मूर्ख मनुष्य अत्यंत मोहात अडकून दुःखाच्या गावाकडे जातो।
🌼 २८८.
किंवा त्याला नातेसंबंध, पितृत्व किंवा बंधुत्व यातूनही आधार नाही।
शेवटी सर्व नाते व संबंध संपून जातात।
🌼 २८९.
या सर्व विचारांचा योग्य उपयोग करून मुनि (पण्डित) शीलयुक्त व संयमी बनतो।
निब्बानाच्या मार्गावर तो झटपट वाटचाल करतो।
🌿 मग्गवग्गो वीसतिमो निट्ठितो।
हा विभाग आपल्या जीवनात मार्गदर्शक तत्वे, संयम, नैतिकता, धर्म-अनुशासन व निब्बान प्राप्तीच्या मार्गाचे विवेचन करतो।
सत्यदर्शन व विवेकपूर्वक आचरण करण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे।
२१. पकिण्णकवग्गो
२९०.
मत्तासुखपरिच्‍चागा , पस्से चे विपुलं सुखं।
चजे मत्तासुखं धीरो, सम्पस्सं विपुलं सुखं॥
२९१.
परदुक्खूपधानेन, अत्तनो यो अत्तनो (स्या॰ पी॰ क॰) सुखमिच्छति।
वेरसंसग्गसंसट्ठो, वेरा सो न परिमुच्‍चति॥
२९२.
यञ्हि किच्‍चं अपविद्धं तदपविद्धं (सी॰ स्या॰), अकिच्‍चं पन कयिरति।
उन्‍नळानं पमत्तानं, तेसं वड्ढन्ति आसवा॥
२९३.
येसञ्‍च सुसमारद्धा, निच्‍चं कायगता सति।
अकिच्‍चं ते न सेवन्ति, किच्‍चे सातच्‍चकारिनो।
सतानं सम्पजानानं, अत्थं गच्छन्ति आसवा॥
२९४.
मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च खत्तिये।
रट्ठं सानुचरं हन्त्वा, अनीघो याति ब्राह्मणो॥
२९५.
मातरं पितरं हन्त्वा, राजानो द्वे च सोत्थिये।
वेयग्घपञ्‍चमं हन्त्वा, अनीघो याति ब्राह्मणो॥
२९६.
सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्‍चं बुद्धगता सति॥
२९७.
सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्‍चं धम्मगता सति॥
२९८.
सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्‍चं सङ्घगता सति॥
२९९.
सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, निच्‍चं कायगता सति॥
३००.
सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, अहिंसाय रतो मनो॥
३०१.
सुप्पबुद्धं पबुज्झन्ति, सदा गोतमसावका।
येसं दिवा च रत्तो च, भावनाय रतो मनो॥
३०२.
दुप्पब्बज्‍जं दुरभिरमं, दुरावासा घरा दुखा।
दुक्खोसमानसंवासो, दुक्खानुपतितद्धगू।
तस्मा न चद्धगू सिया, न च तस्मा न चद्धगू न च (क॰) दुक्खानुपतितो सिया दुक्खानुपातितो (?)॥
३०३.
सद्धो सीलेन सम्पन्‍नो, यसोभोगसमप्पितो।
यं यं पदेसं भजति, तत्थ तत्थेव पूजितो॥
३०४.
दूरे सन्तो पकासेन्ति, हिमवन्तोव पब्बतो।
असन्तेत्थ न दिस्सन्ति, रत्तिं खित्ता यथा सरा॥
३०५.
एकासनं एकसेय्यं, एको चरमतन्दितो।
एको दमयमत्तानं, वनन्ते रमितो सिया॥
पकिण्णकवग्गो एकवीसतिमो निट्ठितो।
२२. निरयवग्गो
३०६.
अभूतवादी निरयं उपेति, यो वापि यो चापि (सी॰ पी॰ क॰) कत्वा न करोमि चाह न करोमीति चाह (स्या॰)।
उभोपि ते पेच्‍च समा भवन्ति, निहीनकम्मा मनुजा परत्थ॥
३०७.
कासावकण्ठा बहवो, पापधम्मा असञ्‍ञता।
पापा पापेहि कम्मेहि, निरयं ते उपपज्‍जरे॥
३०८.
सेय्यो अयोगुळो भुत्तो, तत्तो अग्गिसिखूपमो।
यञ्‍चे भुञ्‍जेय्य दुस्सीलो, रट्ठपिण्डमसञ्‍ञतो॥
३०९.
चत्तारि ठानानि नरो पमत्तो, आपज्‍जति परदारूपसेवी।
अपुञ्‍ञलाभं न निकामसेय्यं, निन्दं ततीयं निरयं चतुत्थं॥
३१०.
अपुञ्‍ञलाभो च गती च पापिका, भीतस्स भीताय रती च थोकिका।
राजा च दण्डं गरुकं पणेति, तस्मा नरो परदारं न सेवे॥
३११.
कुसो यथा दुग्गहितो, हत्थमेवानुकन्तति।
सामञ्‍ञं दुप्परामट्ठं, निरयायुपकड्ढति॥
३१२.
यं किञ्‍चि सिथिलं कम्मं, संकिलिट्ठञ्‍च यं वतं।
सङ्कस्सरं ब्रह्मचरियं, न तं होति महप्फलं॥
३१३.
कयिरा चे कयिराथेनं कयिरा नं (क॰), दळ्हमेनं परक्‍कमे।
सिथिलो हि परिब्बाजो, भिय्यो आकिरते रजं॥
३१४.
अकतं दुक्‍कटं सेय्यो, पच्छा तप्पति दुक्‍कटं।
कतञ्‍च सुकतं सेय्यो, यं कत्वा नानुतप्पति॥
३१५.
नगरं यथा पच्‍चन्तं, गुत्तं सन्तरबाहिरं।
एवं गोपेथ अत्तानं, खणो वो खणो वे (सी॰ पी॰ क॰) मा उपच्‍चगा।
खणातीता हि सोचन्ति, निरयम्हि समप्पिता॥
३१६.
अलज्‍जिताये लज्‍जन्ति, लज्‍जिताये न लज्‍जरे।
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं॥
३१७.
अभये भयदस्सिनो, भये चाभयदस्सिनो।
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं॥
३१८.
अवज्‍जे वज्‍जमतिनो, वज्‍जे चावज्‍जदस्सिनो।
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं॥
३१९.
वज्‍जञ्‍च वज्‍जतो ञत्वा, अवज्‍जञ्‍च अवज्‍जतो।
सम्मादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति सुग्गतिं॥
निरयवग्गो द्वावीसतिमो निट्ठितो।
२३. नागवग्गो
३२०.
अहं नागोव सङ्गामे, चापतो पतितं सरं।
अतिवाक्यं तितिक्खिस्सं, दुस्सीलो हि बहुज्‍जनो॥
३२१.
दन्तं नयन्ति समितिं, दन्तं राजाभिरूहति।
दन्तो सेट्ठो मनुस्सेसु, योतिवाक्यं तितिक्खति॥
३२२.
वरमस्सतरा दन्ता, आजानीया च आजानीयाव (स्या॰) सिन्धवा।
कुञ्‍जरा च कुञ्‍जराव (स्या॰) महानागा, अत्तदन्तो ततो वरं॥
३२३.
न हि एतेहि यानेहि, गच्छेय्य अगतं दिसं।
यथात्तना सुदन्तेन, दन्तो दन्तेन गच्छति॥
३२४.
धनपालो धनपालको (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) नाम कुञ्‍जरो, कटुकभेदनो कटुकप्पभेदनो (सी॰ स्या॰ पी॰) दुन्‍निवारयो।
बद्धो कबळं न भुञ्‍जति, सुमरति सुसरति (क॰) नागवनस्स कुञ्‍जरो॥
३२५.
मिद्धी यदा होति महग्घसो च, निद्दायिता सम्परिवत्तसायी।
महावराहोव निवापपुट्ठो, पुनप्पुनं गब्भमुपेति मन्दो॥
३२६.
इदं पुरे चित्तमचारि चारिकं, येनिच्छकं यत्थकामं यथासुखं।
तदज्‍जहं निग्गहेस्सामि योनिसो, हत्थिप्पभिन्‍नं विय अङ्कुसग्गहो॥
३२७.
अप्पमादरता होथ, सचित्तमनुरक्खथ।
दुग्गा उद्धरथत्तानं, पङ्के सन्‍नोव सत्तोव (सी॰ पी॰) कुञ्‍जरो॥
३२८.
सचे लभेथ निपकं सहायं, सद्धिं चरं साधुविहारिधीरं।
अभिभुय्य सब्बानि परिस्सयानि, चरेय्य तेनत्तमनो सतीमा॥
३२९.
नो चे लभेथ निपकं सहायं, सद्धिं चरं साधुविहारिधीरं।
राजाव रट्ठं विजितं पहाय, एको चरे मातङ्गरञ्‍ञेव नागो॥
३३०.
एकस्स चरितं सेय्यो, नत्थि बाले सहायता।
एको चरे न च पापानि कयिरा, अप्पोस्सुक्‍को मातङ्गरञ्‍ञेव नागो॥
३३१.
अत्थम्हि जातम्हि सुखा सहाया, तुट्ठी सुखा या इतरीतरेन।
पुञ्‍ञं सुखं जीवितसङ्खयम्हि, सब्बस्स दुक्खस्स सुखं पहानं॥
३३२.
सुखा मत्तेय्यता लोके, अथो पेत्तेय्यता सुखा।
सुखा सामञ्‍ञता लोके, अथो ब्रह्मञ्‍ञता सुखा॥
३३३.
सुखं याव जरा सीलं, सुखा सद्धा पतिट्ठिता।
सुखो पञ्‍ञाय पटिलाभो, पापानं अकरणं सुखं॥
नागवग्गो तेवीसतिमो निट्ठितो।
२४. तण्हावग्गो
३३४.
मनुजस्स पमत्तचारिनो, तण्हा वड्ढति मालुवा विय।
सो प्‍लवती प्‍लवति (सी॰ पी॰), पलवेती (क॰), उप्‍लवति (?) हुरा हुरं, फलमिच्छंव वनस्मि वानरो॥
३३५.
यं एसा सहते जम्मी, तण्हा लोके विसत्तिका।
सोका तस्स पवड्ढन्ति, अभिवट्ठंव अभिवड्ढंव (स्या॰), अभिवट्टंव (पी॰), अभिवुड्ढंव (क॰) बीरणं॥
३३६.
यो चेतं सहते जम्मिं, तण्हं लोके दुरच्‍चयं।
सोका तम्हा पपतन्ति, उदबिन्दुव पोक्खरा॥
३३७.
तं वो वदामि भद्दं वो, यावन्तेत्थ समागता।
तण्हाय मूलं खणथ, उसीरत्थोव बीरणं।
मा वो नळंव सोतोव, मारो भञ्‍जि पुनप्पुनं॥
३३८.
यथापि मूले अनुपद्दवे दळ्हे, छिन्‍नोपि रुक्खो पुनरेव रूहति।
एवम्पि तण्हानुसये अनूहते, निब्बत्तती दुक्खमिदं पुनप्पुनं॥
३३९.
यस्स छत्तिंसति सोता, मनापसवना भुसा।
माहा वाहा (सी॰ स्या॰ पी॰) वहन्ति दुद्दिट्ठिं, सङ्कप्पा रागनिस्सिता॥
३४०.
सवन्ति सब्बधि सोता, लता उप्पज्‍ज उब्भिज्‍ज (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) तिट्ठति।
तञ्‍च दिस्वा लतं जातं, मूलं पञ्‍ञाय छिन्दथ॥
३४१.
सरितानि सिनेहितानि च, सोमनस्सानि भवन्ति जन्तुनो।
ते सातसिता सुखेसिनो, ते वे जातिजरूपगा नरा॥
३४२.
तसिणाय पुरक्खता पजा, परिसप्पन्ति ससोव बन्धितो बाधितो (बहूसु)।
संयोजनसङ्गसत्तका, दुक्खमुपेन्ति पुनप्पुनं चिराय॥
३४३.
तसिणाय पुरक्खता पजा, परिसप्पन्ति ससोव बन्धितो।
तस्मा तसिणं विनोदये, आकङ्खन्त भिक्खू आकङ्खी (सी॰), भिक्खु आकङ्खं (स्या॰) विरागमत्तनो॥
३४४.
यो निब्बनथो वनाधिमुत्तो, वनमुत्तो वनमेव धावति।
तं पुग्गलमेथ पस्सथ, मुत्तो बन्धनमेव धावति॥
३४५.
न तं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा, यदायसं दारुजपब्बजञ्‍च दारूजं बब्बजञ्‍च (सी॰ पी॰)।
सारत्तरत्ता मणिकुण्डलेसु, पुत्तेसु दारेसु च या अपेक्खा॥
३४६.
एतं दळ्हं बन्धनमाहु धीरा, ओहारिनं सिथिलं दुप्पमुञ्‍चं।
एतम्पि छेत्वान परिब्बजन्ति, अनपेक्खिनो कामसुखं पहाय॥
३४७.
ये रागरत्तानुपतन्ति सोतं, सयंकतं मक्‍कटकोव जालं।
एतम्पि छेत्वान वजन्ति धीरा, अनपेक्खिनो सब्बदुक्खं पहाय॥
३४८.
मुञ्‍च पुरे मुञ्‍च पच्छतो, मज्झे मुञ्‍च भवस्स पारगू।
सब्बत्थ विमुत्तमानसो, न पुनं जातिजरं उपेहिसि॥
३४९.
वितक्‍कमथितस्स जन्तुनो, तिब्बरागस्स सुभानुपस्सिनो।
भिय्यो तण्हा पवड्ढति, एस खो दळ्हं एस गाळ्हं (क॰) करोति बन्धनं॥
३५०.
वितक्‍कूपसमे च वितक्‍कूपसमेव (क॰) यो रतो, असुभं भावयते सदा सतो।
एस एसो (?) खो ब्यन्ति काहिति, एस एसो (?) छेच्छति मारबन्धनं॥
३५१.
निट्ठङ्गतो असन्तासी, वीततण्हो अनङ्गणो।
अच्छिन्दि भवसल्‍लानि, अन्तिमोयं समुस्सयो॥
३५२.
वीततण्हो अनादानो, निरुत्तिपदकोविदो।
अक्खरानं सन्‍निपातं, जञ्‍ञा पुब्बापरानि च।
स वे ‘‘अन्तिमसारीरो, महापञ्‍ञो महापुरिसो’’ति वुच्‍चति॥
३५३.
सब्बाभिभू सब्बविदूहमस्मि, सब्बेसु धम्मेसु अनूपलित्तो।
सब्बञ्‍जहो तण्हक्खये विमुत्तो, सयं अभिञ्‍ञाय कमुद्दिसेय्यं॥
३५४.
सब्बदानं धम्मदानं जिनाति, सब्बरसं धम्मरसो जिनाति।
सब्बरतिं धम्मरति जिनाति, तण्हक्खयो सब्बदुक्खं जिनाति॥
३५५.
हनन्ति भोगा दुम्मेधं, नो च पारगवेसिनो।
भोगतण्हाय दुम्मेधो, हन्ति अञ्‍ञेव अत्तनं॥
३५६.
तिणदोसानि खेत्तानि, रागदोसा अयं पजा।
तस्मा हि वीतरागेसु, दिन्‍नं होति महप्फलं॥
३५७.
तिणदोसानि खेत्तानि, दोसदोसा अयं पजा।
तस्मा हि वीतदोसेसु, दिन्‍नं होति महप्फलं॥
३५८.
तिणदोसानि खेत्तानि, मोहदोसा अयं पजा।
तस्मा हि वीतमोहेसु, दिन्‍नं होति महप्फलं॥
३५९.
(तिणदोसानि खेत्तानि, इच्छादोसा अयं पजा।
तस्मा हि विगतिच्छेसु, दिन्‍नं होति महप्फलं॥) ( ) विदेसपोत्थकेसु नत्थि, अट्ठकथायम्पि न दिस्सति
तिणदोसानि खेत्तानि, तण्हादोसा अयं पजा।
तस्मा हि वीततण्हेसु, दिन्‍नं होति महप्फलं॥
तण्हावग्गो चतुवीसतिमो निट्ठितो।
२५. भिक्खुवग्गो
३६०.
चक्खुना संवरो साधु, साधु सोतेन संवरो।
घानेन संवरो साधु, साधु जिव्हाय संवरो॥
३६१.
कायेन संवरो साधु, साधु वाचाय संवरो।
मनसा संवरो साधु, साधु सब्बत्थ संवरो।
सब्बत्थ संवुतो भिक्खु, सब्बदुक्खा पमुच्‍चति॥
३६२.
हत्थसंयतो पादसंयतो, वाचासंयतो संयतुत्तमो।
अज्झत्तरतो समाहितो, एको सन्तुसितो तमाहु भिक्खुं॥
३६३.
यो मुखसंयतो भिक्खु, मन्तभाणी अनुद्धतो।
अत्थं धम्मञ्‍च दीपेति, मधुरं तस्स भासितं॥
३६४.
धम्मारामो धम्मरतो, धम्मं अनुविचिन्तयं।
धम्मं अनुस्सरं भिक्खु, सद्धम्मा न परिहायति॥
३६५.
सलाभं नातिमञ्‍ञेय्य, नाञ्‍ञेसं पिहयं चरे।
अञ्‍ञेसं पिहयं भिक्खु, समाधिं नाधिगच्छति॥
३६६.
अप्पलाभोपि चे भिक्खु, सलाभं नातिमञ्‍ञति।
तं वे देवा पसंसन्ति, सुद्धाजीविं अतन्दितं॥
३६७.
सब्बसो नामरूपस्मिं, यस्स नत्थि ममायितं।
असता च न सोचति, स वे ‘‘भिक्खू’’ति वुच्‍चति॥
३६८.
मेत्ताविहारी यो भिक्खु, पसन्‍नो बुद्धसासने।
अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुखं॥
३६९.
सिञ्‍च भिक्खु इमं नावं, सित्ता ते लहुमेस्सति।
छेत्वा रागञ्‍च दोसञ्‍च, ततो निब्बानमेहिसि॥
३७०.
पञ्‍च छिन्दे पञ्‍च जहे, पञ्‍च चुत्तरि भावये।
पञ्‍च सङ्गातिगो भिक्खु, ‘‘ओघतिण्णो’’ति वुच्‍चति॥
३७१.
झाय भिक्खु झाय तुवं भिक्खु (?) मा पमादो मा च पमादो (सी॰ स्या॰ पी॰), मा ते कामगुणे रमेस्सु भमस्सु (सी॰ पी॰), भवस्सु (स्या॰), रमस्सु (क॰) चित्तं।
मा लोहगुळं गिली पमत्तो, मा कन्दि ‘‘दुक्खमिद’’न्ति डय्हमानो॥
३७२.
नत्थि झानं अपञ्‍ञस्स, पञ्‍ञा नत्थि अझायतो अज्झायिनो (क॰)।
यम्हि झानञ्‍च पञ्‍ञा च, स वे निब्बानसन्तिके॥
३७३.
सुञ्‍ञागारं पविट्ठस्स, सन्तचित्तस्स भिक्खुनो।
अमानुसी रति होति, सम्मा धम्मं विपस्सतो॥
३७४.
यतो यतो सम्मसति, खन्धानं उदयब्बयं।
लभती लभति (पी॰), लभते (क॰) पीतिपामोज्‍जं, अमतं तं विजानतं॥
३७५.
तत्रायमादि भवति, इध पञ्‍ञस्स भिक्खुनो।
इन्द्रियगुत्ति सन्तुट्ठि, पातिमोक्खे च संवरो॥
३७६.
मित्ते भजस्सु कल्याणे, सुद्धाजीवे अतन्दिते।
पटिसन्थारवुत्यस्स पटिसन्धारवुत्यस्स (क॰), आचारकुसलो सिया।
ततो पामोज्‍जबहुलो, दुक्खस्सन्तं करिस्सति॥
३७७.
वस्सिका विय पुप्फानि, मद्दवानि मज्‍जवानि (क॰ टीका) पच्‍चवानि (क॰ अट्ठ॰) पमुञ्‍चति।
एवं रागञ्‍च दोसञ्‍च, विप्पमुञ्‍चेथ भिक्खवो॥
३७८.
सन्तकायो सन्तवाचो, सन्तवा सुसमाहितो सन्तमनो सुसमाहितो (स्या॰ पी॰), सन्तमनो समाहितो (क॰)।
वन्तलोकामिसो भिक्खु, ‘‘उपसन्तो’’ति वुच्‍चति॥
३७९.
अत्तना चोदयत्तानं, पटिमंसेथ अत्तना पटिमासे अत्तमत्तना (सी॰ पी॰), पटिमंसे तमत्तना (स्या॰)।
सो अत्तगुत्तो सतिमा, सुखं भिक्खु विहाहिसि॥
३८०.
अत्ता हि अत्तनो नाथो, (को हि नाथो परो सिया) ( ) विदेसपोत्थकेसु नत्थि
अत्ता हि अत्तनो गति।
तस्मा संयममत्तानं संयमय’त्तानं (सी॰ पी॰), अस्सं भद्रंव वाणिजो॥
३८१.
पामोज्‍जबहुलो भिक्खु, पसन्‍नो बुद्धसासने।
अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुखं॥
३८२.
यो हवे दहरो भिक्खु, युञ्‍जति बुद्धसासने।
सोमं सो इमं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) लोकं पभासेति, अब्भा मुत्तोव चन्दिमा॥
भिक्खुवग्गो पञ्‍चवीसतिमो निट्ठितो।
२६. ब्राह्मणवग्गो
३८३.
छिन्द सोतं परक्‍कम्म, कामे पनुद ब्राह्मण।
सङ्खारानं खयं ञत्वा, अकतञ्‍ञूसि ब्राह्मण॥
३८४.
यदा द्वयेसु धम्मेसु, पारगू होति ब्राह्मणो।
अथस्स सब्बे संयोगा, अत्थं गच्छन्ति जानतो॥
३८५.
यस्स पारं अपारं वा, पारापारं न विज्‍जति।
वीतद्दरं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
३८६.
झायिं विरजमासीनं, कतकिच्‍चमनासवं।
उत्तमत्थमनुप्पत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
३८७.
दिवा तपति आदिच्‍चो, रत्तिमाभाति चन्दिमा।
सन्‍नद्धो खत्तियो तपति, झायी तपति ब्राह्मणो।
अथ सब्बमहोरत्तिं सब्बमहोरत्तं (?), बुद्धो तपति तेजसा॥
३८८.
बाहितपापोति ब्राह्मणो, समचरिया समणोति वुच्‍चति।
पब्बाजयमत्तनो मलं, तस्मा ‘‘पब्बजितो’’ति वुच्‍चति॥
३८९.
न ब्राह्मणस्स पहरेय्य, नास्स मुञ्‍चेथ ब्राह्मणो।
धी धि (स्या॰ ब्याकरणेसु) ब्राह्मणस्स हन्तारं, ततो धी यस्स यो + अस्स = यस्स मुञ्‍चति॥
३९०.
न ब्राह्मणस्सेतदकिञ्‍चि सेय्यो, यदा निसेधो मनसो पियेहि।
यतो यतो हिंसमनो निवत्तति, ततो ततो सम्मतिमेव दुक्खं॥
३९१.
यस्स कायेन वाचाय, मनसा नत्थि दुक्‍कटं।
संवुतं तीहि ठानेहि, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
३९२.
यम्हा धम्मं विजानेय्य, सम्मासम्बुद्धदेसितं।
सक्‍कच्‍चं तं नमस्सेय्य, अग्गिहुत्तंव ब्राह्मणो॥
३९३.
न जटाहि न गोत्तेन, न जच्‍चा होति ब्राह्मणो।
यम्हि सच्‍चञ्‍च धम्मो च, सो सुची सो च ब्राह्मणो॥
३९४.
किं ते जटाहि दुम्मेध, किं ते अजिनसाटिया।
अब्भन्तरं ते गहनं, बाहिरं परिमज्‍जसि॥
३९५.
पंसुकूलधरं जन्तुं, किसं धमनिसन्थतं।
एकं वनस्मिं झायन्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
३९६.
न चाहं ब्राह्मणं ब्रूमि, योनिजं मत्तिसम्भवं।
भोवादि नाम सो होति, सचे होति सकिञ्‍चनो।
अकिञ्‍चनं अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
३९७.
सब्बसंयोजनं छेत्वा, यो वे न परितस्सति।
सङ्गातिगं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
३९८.
छेत्वा नद्धिं नन्धिं (क॰ सी॰), नन्दिं (पी॰) वरत्तञ्‍च, सन्दानं सन्दामं (सी॰) सहनुक्‍कमं।
उक्खित्तपलिघं बुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
३९९.
अक्‍कोसं वधबन्धञ्‍च, अदुट्ठो यो तितिक्खति।
खन्तीबलं बलानीकं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४००.
अक्‍कोधनं वतवन्तं, सीलवन्तं अनुस्सदं।
दन्तं अन्तिमसारीरं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०१.
वारि पोक्खरपत्तेव, आरग्गेरिव सासपो।
यो न लिम्पति लिप्पति (सी॰ पी॰) कामेसु, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०२.
यो दुक्खस्स पजानाति, इधेव खयमत्तनो।
पन्‍नभारं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०३.
गम्भीरपञ्‍ञं मेधाविं, मग्गामग्गस्स कोविदं।
उत्तमत्थमनुप्पत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०४.
असंसट्ठं गहट्ठेहि, अनागारेहि चूभयं।
अनोकसारिमप्पिच्छं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०५.
निधाय दण्डं भूतेसु, तसेसु थावरेसु च।
यो न हन्ति न घातेति, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०६.
अविरुद्धं विरुद्धेसु, अत्तदण्डेसु निब्बुतं।
सादानेसु अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०७.
यस्स रागो च दोसो च, मानो मक्खो च पातितो।
सासपोरिव आरग्गा आरग्गे (क॰), तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०८.
अकक्‍कसं विञ्‍ञापनिं, गिरं सच्‍चमुदीरये।
याय नाभिसजे कञ्‍चि किञ्‍चि (क॰), तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४०९.
योध दीघं व रस्सं वा, अणुं थूलं सुभासुभं।
लोके अदिन्‍नं नादियति नादेति (म॰ नि॰ २.४५९), तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१०.
आसा यस्स न विज्‍जन्ति, अस्मिं लोके परम्हि च।
निरासासं निरासयं (सी॰ स्या॰ पी॰), निरासकं (?) विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४११.
यस्सालया न विज्‍जन्ति, अञ्‍ञाय अकथंकथी।
अमतोगधमनुप्पत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१२.
योध पुञ्‍ञञ्‍च पापञ्‍च, उभो सङ्गमुपच्‍चगा।
असोकं विरजं सुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१३.
चन्दंव विमलं सुद्धं, विप्पसन्‍नमनाविलं।
नन्दीभवपरिक्खीणं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१४.
योमं यो इमं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) पलिपथं दुग्गं, संसारं मोहमच्‍चगा।
तिण्णो पारगतो पारगतो (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) झायी, अनेजो अकथंकथी।
अनुपादाय निब्बुतो, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१५.
योध कामे पहन्त्वान पहत्वान (सी॰ पी॰), अनागारो परिब्बजे।
कामभवपरिक्खीणं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं इदं गाथाद्वयं विदेसपोत्थकेसु सकिदेव दस्सितं॥
४१६.
योध तण्हं पहन्त्वान, अनागारो परिब्बजे।
तण्हाभवपरिक्खीणं , तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१७.
हित्वा मानुसकं योगं, दिब्बं योगं उपच्‍चगा।
सब्बयोगविसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१८.
हित्वा रतिञ्‍च अरतिञ्‍च, सीतिभूतं निरूपधिं।
सब्बलोकाभिभुं वीरं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४१९.
चुतिं यो वेदि सत्तानं, उपपत्तिञ्‍च सब्बसो।
असत्तं सुगतं बुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४२०.
यस्स गतिं न जानन्ति, देवा गन्धब्बमानुसा।
खीणासवं अरहन्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४२१.
यस्स पुरे च पच्छा च, मज्झे च नत्थि किञ्‍चनं।
अकिञ्‍चनं अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४२२.
उसभं पवरं वीरं, महेसिं विजिताविनं।
अनेजं न्हातकं नहातकं (सी॰ स्या॰ कं पी॰) बुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
४२३.
पुब्बेनिवासं यो वेदि, सग्गापायञ्‍च पस्सति,
अथो जातिक्खयं पत्तो, अभिञ्‍ञावोसितो मुनि।
सब्बवोसितवोसानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
ब्राह्मणवग्गो छब्बीसतिमो निट्ठितो।
(एत्तावता सब्बपठमे यमकवग्गे चुद्दस वत्थूनि, अप्पमादवग्गे नव, चित्तवग्गे नव, पुप्फवग्गे द्वादस, बालवग्गे पन्‍नरस, पण्डितवग्गे एकादस, अरहन्तवग्गे दस, सहस्सवग्गे चुद्दस, पापवग्गे द्वादस, दण्डवग्गे एकादस, जरावग्गे नव, अत्तवग्गे दस, लोकवग्गे एकादस, बुद्धवग्गे नव अट्ठ (क॰), सुखवग्गे अट्ठ, पियवग्गे नव, कोधवग्गे अट्ठ, मलवग्गे द्वादस, धम्मट्ठवग्गे दस, मग्गवग्गे द्वादस, पकिण्णकवग्गे नव, निरयवग्गे नव, नागवग्गे अट्ठ, तण्हावग्गे द्वादस, भिक्खुवग्गे द्वादस, ब्राह्मणवग्गे चत्तालीसाति पञ्‍चाधिकानि तीणि वत्थुसतानि।
सतेवीसचतुस्सता, चतुसच्‍चविभाविना।
सतत्तयञ्‍च वत्थूनं, पञ्‍चाधिकं समुट्ठिताति) ( ) एत्थन्तरे पाठो विदेसपोत्थकेसु नत्थि, अट्ठकथासुयेव दिस्सति॥
धम्मपदस्स वग्गस्सुद्दानं§यमकं पमादं चित्तं, पुप्फं बालञ्‍च पण्डितं।§रहन्तं सहस्सं पापं, दण्डं जरा अत्तलोकं॥§बुद्धं सुखं पियं कोधं, मलं धम्मट्ठमग्गञ्‍च।§पकिण्णकं निरयं नागं, तण्हा भिक्खू च ब्राह्मणो॥§गाथायुद्दानं§यमके वीसगाथायो, अप्पमादलोकम्हि च।§पिये द्वादसगाथायो, चित्ते जरत्तेकादस॥§पुप्फबालसहस्सम्हि, बुद्ध मग्ग पकिण्णके।§सोळस पण्डिते कोधे, निरये नागे चतुद्दस॥§अरहन्ते दसग्गाथा, पापसुखम्हि तेरस।§सत्तरस दण्डधम्मट्ठे, मलम्हि एकवीसति॥§तण्हावग्गे सत्तब्बीस, तेवीस भिक्खुवग्गम्हि।§ब्राह्मणे एकतालीस, चतुस्सता सतेवीस॥ (क॰)
धम्मपदे वग्गानमुद्दानं –
यमकप्पमादो चित्तं, पुप्फं बालेन पण्डितो।
अरहन्तो सहस्सञ्‍च, पापं दण्डेन ते दस॥
जरा अत्ता च लोको च, बुद्धो सुखं पियेन च।
कोधो मलञ्‍च धम्मट्ठो, मग्गवग्गेन वीसति॥
पकिण्णं निरयो नागो, तण्हा भिक्खु च ब्राह्मणो।
एते छब्बीसति वग्गा, देसितादिच्‍चबन्धुना॥
गाथानमुद्दानं –
यमके वीसति गाथा, अप्पमादम्हि द्वादस।
एकादस चित्तवग्गे, पुप्फवग्गम्हि सोळस॥
बाले च सोळस गाथा, पण्डितम्हि चतुद्दस।
अरहन्ते दस गाथा, सहस्से होन्ति सोळस॥
तेरस पापवग्गम्हि, दण्डम्हि दस सत्त च।
एकादस जरा वग्गे, अत्तवग्गम्हि ता दस॥
द्वादस लोकवग्गम्हि, बुद्धवग्गम्हि ठारस सोळस (सब्बत्थ)।
सुखे च पियवग्गे च, गाथायो होन्ति द्वादस॥
चुद्दस कोधवग्गम्हि, मलवग्गेकवीसति।
सत्तरस च धम्मट्ठे, मग्गवग्गे सत्तरस॥
पकिण्णे सोळस गाथा, निरये नागे च चुद्दस।
छब्बीस तण्हावग्गम्हि, तेवीस भिक्खुवग्गिका॥
एकतालीसगाथायो, ब्राह्मणे वग्गमुत्तमे।
गाथासतानि चत्तारि, तेवीस च पुनापरे।
धम्मपदे निपातम्हि, देसितादिच्‍चबन्धुनाति॥
धम्मपदपाळि निट्ठिता।