🌸 धम्मचक्र प्रवर्तन दिन : मानवी सन्मानाची नवी दिशा

भारताच्या सामाजिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक इतिहासात (विजया दशमी) १४ ऑक्टोबर १९५६ हा दिवस क्रांतिकारी ठरतो. नागपूरच्या दीक्षाभूमीवर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी लाखो अनुयायांसह बौद्ध धर्माची दीक्षा घेऊन नवे धम्मचक्र प्रवर्तित केले. म्हणूनच हा दिवस धम्मचक्र प्रवर्तन दिन म्हणून साजरा केला जातो. या घटनेमुळे केवळ एका समाजाला नवजीवन मिळाले नाही, तर भारतीय समाजजीवनाला समता, बंधुता आणि प्रज्ञेची नवी दिशा मिळाली.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बालपणापासून जातीय शोषण आणि अस्पृश्यतेची वेदना अनुभवली होती. उच्च शिक्षण घेऊन, कायदेपंडित होऊन, भारतीय संविधानाची निर्मिती करून त्यांनी समाजाला नवे भविष्य दिले. परंतु त्यांना जाणवले की जातीव्यवस्था मोडल्याशिवाय सामाजिक न्याय शक्य नाही.

त्यामुळेच त्यांनी दीर्घ विचार, अभ्यास व चिंतन करून अखेरीस बौद्ध धर्माचा स्वीकार करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी आपल्या अनुयायांना आश्वासन दिले होते की— “मी हिंदू म्हणून जन्मलो तरी, हिंदू म्हणून मरणार नाही.” हे आश्वासन १४ ऑक्टोबर १९५६ (विजया दशमी)रोजी नागपूरच्या दीक्षाभूमीवर प्रत्यक्षात उतरले.

त्या दिवशी त्यांनी बुद्ध, धम्म आणि संघ यांना शरण जाऊन त्रिशरण व पंचशील स्वीकारले. त्यांच्यासोबत असंख्य लोकांनी सामूहिकरीत्या धर्मांतर केले. इतक्या मोठ्या प्रमाणावर एका दिवसात झालेले हे धर्मांतर केवळ भारतातच नव्हे तर जगाच्या इतिहासातही अद्वितीय आहे.

धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाचे महत्त्व

१) धार्मिक महत्त्व

धम्मचक्र प्रवर्तन दिन म्हणजे बौद्ध धम्माची नवी उभारणी. बुद्धांनी शिकविलेल्या करुणा, अहिंसा, प्रज्ञा आणि समतेच्या तत्त्वांना बाबासाहेबांनी नवे आयाम दिले. त्यांनी धर्मांतराच्या वेळी २२ प्रतिज्ञा दिल्या, ज्यामुळे अनुयायांनी जुन्या अंधश्रद्धा, अन्यायकारी प्रथा आणि मूर्तिपूजेला सोडून प्रज्ञा, करुणा व समतेवर आधारलेला नवा धर्ममार्ग स्वीकारला.

२) सामाजिक महत्त्व

धम्मचक्र प्रवर्तन दिन हा केवळ धर्मांतराचा उत्सव नसून सामाजिक क्रांतीचा पर्व आहे. अस्पृश्यतेविरुद्ध, जातीय शोषणाविरुद्ध आणि अन्यायाविरुद्ध हा एकत्रित उठाव ठरला. बाबासाहेबांनी आपल्या समाजाला मानवी सन्मानाने जगण्याचा अधिकार मिळवून दिला. ‘मानव माणसाचा भाऊ आहे’ ही भावना प्रत्यक्षात येऊ लागली.

३) राजकीय महत्त्व

डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर हे भारतीय संविधानाचे शिल्पकार होते. त्यांनी लोकशाहीच्या मूलभूत तत्वांना— स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता—धार्मिक व सामाजिक आयाम दिला. धम्मचक्र प्रवर्तन दिन म्हणजे

लोकशाहीच्या मूल्यांचे सामाजिक रूपांतर. त्यामुळे हा दिवस भारतीय लोकशाहीच्या इतिहासातही महत्त्वाचा मानला जातो.

४) सांस्कृतिक महत्त्व

या दिनामुळे नवी सांस्कृतिक चळवळ निर्माण झाली. बौद्ध धम्माच्या करुणामय संस्कृतीतून लोकांनी कला, साहित्य, विचार आणि सामाजिक कार्याची नवी वाट धरली. महाराष्ट्रात आणि भारतात एक सशक्त नवबौद्ध सांस्कृतिक ओळख तयार झाली.

आजचा उत्सव – दीक्षाभूमीचे महत्त्व

दरवर्षी (विजया दशमी) या रोजी नागपूरची दीक्षाभूमी लाखो भाविकांनी गजबजून जाते. भारताच्या कानाकोपऱ्यातून, तसेच परदेशातूनही अनुयायी येथे येतात.

या दिवशी:

अनुयायी बुद्ध, धम्म व संघाला वंदन करतात.

त्रिशरण व पंचशीलाचे पठण केले जाते.

धम्मपरिषद, व्याख्याने, चर्चासत्रे आयोजित केली जातात.

धम्मग्रंथ, साहित्य व सामाजिक चळवळीवरील पुस्तकांची प्रदर्शने भरतात. सामाजिक बांधिलकीवर आधारित सांस्कृतिक कार्यक्रम होतात. या उत्सवामुळे लाखो लोकांना प्रेरणा मिळते, नवीन पिढ्यांना बौद्ध धम्माचे महत्त्व समजते, आणि समाजजीवनात परिवर्तन घडविण्याची नवी उर्जा मिळते.

धम्मचक्र प्रवर्तन दिनाचे आंतरराष्ट्रीय महत्त्व

बाबासाहेबांच्या या क्रांतिकारक निर्णयामुळे जगभरातील बौद्ध संघटनांचे लक्ष भारताकडे वेधले गेले. आज अमेरिकेत, युरोपात, ऑस्ट्रेलियात, जपान, थायलंड, श्रीलंका व म्यानमारसारख्या देशांत भारतीय नवबौद्धांची उपस्थिती जाणवते. त्यामुळे धम्मचक्र प्रवर्तन दिन हा केवळ भारतीय समाजापुरता मर्यादित न राहता जगभरातील बौद्ध एकतेचे प्रतीक झाला आहे.

आधुनिक काळातील संदेश

धम्मचक्र प्रवर्तन दिन आज आपल्याला काही ठोस संदेश देतो:

धर्म हा शोषणासाठी नसून मुक्तीसाठी असतो.

समाजात समानता, बंधुता आणि करुणा रुजविणे हीच खरी पूजा आहे. जुन्या अंधश्रद्धा, अन्यायकारी प्रथा सोडून विवेकनिष्ठ जीवन जगणे आवश्यक आहे. शिक्षण, संघटन आणि संघर्ष या त्रिसूत्रीचा अवलंब करून समाजपरिवर्तन साधता येते.

निष्कर्ष

धम्मचक्र प्रवर्तन दिन म्हणजे केवळ धार्मिक परिवर्तनाचा दिवस नाही, तर तो मानवी सन्मान, सामाजिक न्याय आणि लोकशाही मूल्यांचा उत्सव आहे. १४ ऑक्टोबर १९५६ (विजया दशमी) या रोजी दीक्षाभूमीवर पेटलेला समतेचा दीप आजही आपल्याला मार्गदर्शन करतो.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे हे कार्य म्हणजे समानतेच्या समाजाकडे नेणारे धम्मचक्र आहे. म्हणूनच प्रत्येक वर्षी (विजया दशमी) या रोजी आपण केवळ स्मरणाचा नव्हे, तर संकल्पाचा आणि नवचेतनेचा पर्व म्हणून साजरा करतो.