प्रतीत्यसमुत्पाद: विस्तृत माहिती

प्रतीत्यसमुत्पाद: विस्तृत माहिती

प्रतीत्यसमुत्पाद हा बौद्ध धर्मातील एक मूलभूत आणि गहन सिद्धांत आहे. हा सिद्धांत दुःखाच्या उत्पत्ती, त्याच्या कारण-परिणामाच्या साखळी आणि दुःखमुक्तीचा मार्ग स्पष्ट करतो. बौद्ध तत्त्वज्ञानात हा ‘धम्म’चा मूळ गाभा मानला जातो, ज्याने जीवनाच्या चक्राला (संसार) समजून घेता येते आणि त्यापासून मुक्ती मिळवता येते. भगवान गौतम बुद्धांनी हा सिद्धांत प्रज्ञेच्या प्रकाशाने उलगडला, ज्याने मानवी जीवनातील दुःखसमस्येची उकल केली. हा सिद्धांत चार आर्यसत्यांशी (दुःख, दुःखसमुदाय, दुःखनिरोध, दुःखनिरोधगामी प्रतिपदा) थेट जोडलेला आहे.

प्रतीत्यसमुत्पादाचा अर्थ

‘प्रतीत्यसमुत्पाद’ या शब्दाचा शाब्दिक अर्थ ‘प्रतित्य’ (प्रत्यय किंवा कारण) आणि ‘समुत्पाद’ (उत्पन्न होणे किंवा उद्भवणे) यांचा संयोजन आहे. याचा अर्थ असा की, कोणतीही घटना किंवा वस्तू स्वतंत्रपणे, कारणांशिवाय उत्पन्न होत नाही. प्रत्येक गोष्ट पूर्वीच्या कारणांवर (प्रत्ययांवर) अवलंबून असते आणि ती कारणेही इतर कारणांवर अवलंबून असतात. हे कार्यकारणभावाचे सिद्धांत आहे – ‘हे असल्याने ते असते; हे नसल्याने ते नसते; हे उद्भवल्याने ते उद्भवते; हे निरुद्ध झाल्याने ते निरुद्ध होते.’

उदाहरणार्थ, अविद्या (अज्ञान) ही साखळीची सुरुवात आहे, जी संस्कार (कर्म) उत्पन्न करते, आणि अशा क्रमाने दुःखापर्यंत पोहोचते. हा सिद्धांत वैज्ञानिक आहे, कारण तो निरीक्षण आणि अनुभवावर आधारित आहे. बुद्ध म्हणतात, “यो पटिच्चसमुप्पादं पास्सति सो धम्मं पास्सति; यो धम्मं पास्सति सो पटिच्चसमुप्पादं पास्सति” – जो प्रतीत्यसमुत्पाद पाहतो तो धम्म पाहतो, आणि जो धम्म पाहतो तो प्रतीत्यसमुत्पाद पाहतो.

प्रतीत्यसमुत्पादाचे १२ अंगे (बार निदान किंवा द्वादश निदान)

प्रतीत्यसमुत्पादाची प्रक्रिया १२ अंगांच्या (कड्या किंवा निदान) साखळीद्वारे स्पष्ट केली जाते. ही साखळी भवचक्र (संसारचक्र) दर्शवते, ज्यात अधोगती (खालच्या १२ कड्या: दुःखाकडे जाणारी) आणि उर्ध्वगती (वरच्या १२ कड्या: मुक्तीकडे जाणारी) असे दोन भाग आहेत. प्रत्येक अंग पूर्वीच्या अंगाच्या प्रत्ययामुळे उद्भवते. ही साखळी वर्तुळाकार आहे, ज्यात सुरुवात आणि अंत नाही – ती घड्याळाच्या दिशेने फिरते.

अधोगतीच्या १२ अंगांचा क्रम (दुःखाची उत्पत्ती):

क्रमांक	अंगाचे नाव	व्याख्या आणि महत्त्व
१	अविद्या	अज्ञान किंवा भ्रामक कल्पना (जसे आत्मा, नित्यता, सुखमय जग). यामुळे ‘मी’ पणा, आसक्ती आणि लोभ निर्माण होतो. हे सर्व दुःखाचे मूळ कारण आहे. ज्योतिबा फुलेंनी म्हटल्याप्रमाणे, अविद्येमुळे मती, नीती, गती, वित्त नष्ट होते.
२	संस्कार	अविद्येतून मनावर होणारे परिणाम किंवा कर्म (चांगले: मदत, सेवा; वाईट: द्वेष, लोभ). हे पुढील चक्राला चालना देतात.
३	विज्ञान	संस्कारांमुळे इंद्रियांद्वारे मिळणारे ज्ञान किंवा चेतना. सहा प्रकार: चक्षु (डोळे), श्रोत (कान), घ्राण (नाक), जिव्हा (जिभ), स्पर्श (त्वचा), मनोविज्ञान (मन).
४	नामरूप	विज्ञानातून चेतना (नाम: चित्त, वेदना, संज्ञा, संस्कार, विज्ञान) आणि शरीर (रूप: पृथ्वी, आप, तेज, वायु) यांचे संयोजन. हे पंचस्कंधांचे स्वरूप आहे.
५	षडायतन	नामरूपातून सहा इंद्रिये (डोळे, कान, नाक, जिभ, त्वचा, मन). इथून बाह्य जगाचा प्रवेश होतो; समतेचे निरीक्षण केल्यास चक्र थांबते.
६	स्पर्श	षडायतनांशी बाह्य जगाचा संबंध. सहा प्रकार (चक्षुस्पर्श इ.). वाईट प्रवृत्ती रोखणे आवश्यक.
७	वेदना	स्पर्शामुळे होणाऱ्या संवेदना. तीन प्रकार: सुखद, दुःखद, उपेक्षा. १०८ प्रकार (३ × ६ इंद्रिये × ३ काळ × २ गती). समतेने वर्तन केल्यास मुक्ती.
८	तृष्णा	वेदनांमुळे सुखोपभोगाची इच्छा. हे सर्व दुःखाचे मूळ कारण आहे. तीन प्रकार: काम (कामना), भव (अस्तित्व), विभव (विनाश). १०८ प्रकार. तृष्णा ही आग; त्याग आवश्यक.
९	उपादान	तृष्णेच्या तृप्तीसाठीची क्रिया. चार प्रकार: काम, दृढी, शीलव्रत, आत्मवाद. आसक्ती निर्माण करते.
१०	भव	उपादानातून नवीन निर्मितीची प्रक्रिया. तीन प्रकार: कामभव, रूपभव, अरूपभव. सर्व काही परिवर्तनशील; नष्ट होत नाही, स्वरूप बदलते.
११	जाती	भवातून जन्म. तृष्णेमुळे नवीन अस्तित्व. संघर्ष नष्ट झाल्यास निर्वाण.
१२	दुःख (जरा-मरण)	जातीमुळे वृद्धत्व, मृत्यू, रडणे, चिंता इ. पंचस्कंधांचे विघटन. सर्व जन्मित वस्तू जिर्ण होतात.

उर्ध्वगतीच्या १२ अंगांचा क्रम (दुःखमुक्तीची प्रक्रिया):

दुःख → श्रद्धा → प्रमोद → प्रीती → प्रश्राब्धि → सुख → समाधी → प्रज्ञा → उकताहट → विराग → विमुक्ती → निर्वाण. यातून दुःखाचे निरोध आणि संबोधी (ज्ञानप्राप्ती) होते.

बौद्ध धर्मातील महत्त्व

प्रतीत्यसमुत्पाद हा बौद्ध धम्माचा केंद्रबिंदू आहे. तो अनित्य (सर्व काही परिवर्तनशील: हेतु-प्रत्यय उच्छेदाने नष्ट, व्यक्तीगत रूपाने प्राणी अनित्य, आत्मतत्त्व अनित्य), अनात्मवाद (आत्मा नाही; पंचस्कंधांचे पुनर्जन्म) आणि शून्यवाद (अनस्तित्व नाही, परिवर्तन आहे; शून्यतेमुळे अस्तित्व शक्य) यांच्याशी जोडलेला आहे. भवचक्र (अशोकचक्र) हे २४ कड्यांचे (१२ अधोगती + १२ उर्ध्वगती) वर्तुळाकार चित्र आहे, जे जीवनाच्या चक्राचे प्रतीक आहे.

हा सिद्धांत पंचशील, अष्टांगिक मार्ग, दश पारमिता, कर्म सिद्धांताशी संनादतो. ‘अत्त दीप भव’ (स्वतः उजेड व्हा) प्रमाणे स्वउज्ज्वल होऊन दुसऱ्याला उजळणे शिकवतो. तथागतांच्या धम्माने दुःखमुक्ती, धम्मराज्य निर्माण होते. मानवी जीवनात नैसर्गिक प्रवृत्ती सुसंस्कृत करण्यासाठी २२ प्रतिज्ञा आणि पंचशीलापासून सुरुवात करून प्रगतीचा मार्ग अवलंबावा. यामुळे प्रज्ञा, शील, करुणा वाढते आणि मानवजात सुखी होते. आजच्या काळात लोकसंख्या नियंत्रणासारख्या समस्यांसाठी मध्यम मार्ग (तृष्णा त्याग, समता, सावध चित्त) हा उपाय आहे.

निष्कर्ष

प्रतीत्यसमुत्पाद हा केवळ सिद्धांत नसून, जीवन जगण्याचा वैज्ञानिक आणि नैतिक मार्ग आहे. अविद्या नष्ट करून तृष्णा त्यागली, तर निर्वाण साध्य होते. बुद्धांच्या शिकवणीचा हा मूळ गाभा समजून घेतल्यास दुःखाचे कारण समजते आणि मुक्तीचा मार्ग उघडतो. अधिक अभ्यासासाठी बौद्ध ग्रंथ जसे ‘धम्मपद’ किंवा ‘मिलिंदपन्हो’ वाचा.

प्रतीत्यसमुत्पादाच्या २४ कड्या: विस्तृत माहिती

प्रतीत्यसमुत्पाद (प्रतित्यसमुत्पाद) हा बौद्ध धर्मातील मूलभूत सिद्धांत आहे, जो दुःखाच्या उत्पत्ती आणि निरोधाची प्रक्रिया स्पष्ट करतो. या सिद्धांताचे चित्रण भवचक्र (संसारचक्र किंवा जीवनचक्र) या प्रतीकात केले जाते, जे एक वर्तुळाकार चित्र आहे. या चक्रातील २४ कड्या (spokes) हे प्रतीत्यसमुत्पादाच्या १२ निदानांचे (किंवा अंगांचे) दोन दिशांचे प्रतिनिधित्व करतात:

• १२ अधोगती कड्या (घड्याळाच्या दिशेने – दुःखाची उत्पत्ती): हे दुःखाच्या साखळीचे प्रतिनिधित्व करतात, ज्यात अविद्या (अज्ञान) पासून जरा-मरण (वृद्धत्व-मृत्यू) पर्यंतची प्रक्रिया आहे. ही कड्या संसाराच्या चक्राला गती देतात.
• १२ उर्ध्वगती कड्या (घड्याळाच्या उलट दिशेने – दुःखाचा निरोध): हे मुक्तीच्या मार्गाचे प्रतिनिधित्व करतात, ज्यात दुःखाच्या निरोधापासून निर्वाणापर्यंतची प्रक्रिया आहे. ही कड्या अष्टांगिक मार्ग आणि प्रज्ञेच्या प्रकाशाने चक्र थांबवतात.

हे २४ कड्या अशोकचक्र (भारतीय ध्वजातील चक्र) मध्येही दिसतात, ज्यात प्रत्येक कड दुःखाच्या उत्पत्ती आणि निरोधाचे प्रतीक आहे. अशोकचक्रातील २४ कड्या हे बुद्धांच्या शिकवणीचे सार आहेत – १२ कड्या उत्पत्तीसाठी आणि उलट १२ कड्या निरोधासाठी. हे चक्र तिबेटी बौद्ध चित्रकलेत (थangka) मध्ये मध्ये मारा (मृत्यूचा देव) च्या हातात दाखवले जाते, ज्यात तीन विष (डुक्कर: अज्ञान, साप: द्वेष, पक्षी: लोभ) आणि सहा लोक (देव, असुर, मनुष्य, पशु, प्रेत, नरक) दाखवले जातात. चक्राच्या बाहेर बुद्ध मुक्तीचा मार्ग दाखवतात.

खालील तक्त्यात या २४ कड्यांचे सविस्तर वर्णन दिले आहे. प्रत्येक कड पूर्वीच्या प्रत्ययावर अवलंबून असते, आणि निरोधाच्या कड्या उलट क्रमाने कार्य करतात.

१. अधोगतीच्या १२ कड्या (दुःखाची उत्पत्ती – प्रतीत्योत्पाद)

ही साखळी अविद्येपासून सुरू होऊन दुःखावर संपते. प्रत्येक अंग पूर्वीच्या कारणामुळे उद्भवते: “हे असल्याने ते असते.”

क्रमांक	कड्याचे नाव	व्याख्या आणि महत्त्व	प्रतीक (भवचक्रात)
१	अविद्या	अज्ञान किंवा भ्रामक कल्पना (आत्मा, नित्यता, सुखमय जगाची धारणा). हे सर्व दुःखाचे मूळ कारण.	आंधळी बाई (डुक्करासह).
२	संस्कार	अविद्येमुळे निर्माण होणारे कर्म (कायिक, वाचिक, मानसिक). हे पुढील चक्राला चालना देतात.	माकड (कर्मांचे प्रतीक).
३	विज्ञान	संस्कारांमुळे इंद्रियांद्वारे मिळणारी चेतना (सहा विज्ञान: डोळे, कान इ.).	बंद डोळ्यांचा माणूस.
४	नामरूप	चेतना आणि शरीराचे संयोजन (नाम: मनस्कृत घटक; रूप: भौतिक घटक). हे पंचस्कंधांचे स्वरूप.	गर्भ (भ्रूण).
५	षडायतन	सहा इंद्रिये (डोळे, कान, नाक, जिभा, त्वचा, मन). बाह्य जगाशी जोड.	सहा घरातील खिडक्या.
६	स्पर्श	इंद्रिय आणि बाह्य वस्तूंचा संपर्क. यामुळे संवेदना उद्भवतात.	पुरुष-स्त्री भेट.
७	वेदना	स्पर्शामुळे होणाऱ्या संवेदना (सुखद, दुःखद, मध्यम).	पडलेला माणूस (दुःख).
८	तृष्णा	वेदनांमुळे सुखाची आसक्ती (काम, भव, विभव तृष्णा). हे दुःखाचे मुख्य कारण.	मद्य पित असलेली स्त्री.
९	उपादान	तृष्णेची तृप्तीसाठीची क्रिया (कामोपादान इ.). आसक्ती वाढवते.	फळे गोळा करणारा माणूस.
१०	भव	उपादानामुळे नवीन अस्तित्वाची प्रक्रिया (कामभव इ.).	गर्भधारणा.
११	जाति	भवामुळे जन्म. तृष्णेमुळे नवीन जीवन.	बाळाचा जन्म.
१२	जरा-मरण	जातीमुळे वृद्धत्व, मृत्यू, शोक. पंचस्कंधांचे विघटन.	म्हातारा आणि प्रेत.

२. उर्ध्वगतीच्या १२ कड्या (दुःखाचा निरोध – प्रतीत्यनिरोध)

ही साखळी उलट क्रमाने कार्य करते: “हे नसल्याने ते नसते.” दुःखाच्या निरोधापासून सुरू होऊन निर्वाणावर संपते. ही कड्या अष्टांगिक मार्ग (सम्यक दृष्टी इ.) शी जोडलेल्या असतात आणि प्रज्ञा, शील, समाधीवर आधारित असतात. भवचक्रात ही कड्या मुक्तीच्या दिशेने दाखवल्या जातात.

क्रमांक	कड्याचे नाव	व्याख्या आणि महत्त्व	प्रतीक (भवचक्रात)
१	दुःखनिरोध	जरा-मरणाचा निरोध. दुःखाचे निरीक्षण करून त्याचा अंत.	शांत चित्त (दुःखमुक्ती).
२	जातिनिरोध	जन्माचा निरोध. उपयुक्त कर्म न करता.	जन्मचक्र थांबणे.
३	भवनिरोध	अस्तित्वप्रक्रियेचा निरोध. तृष्णा न ठेवता.	कर्मबंधन मुक्ती.
४	उपादाननिरोध	आसक्तीचा निरोध. दृढी आणि आत्मवाद सोडणे.	लोभाचा त्याग.
५	तृष्णानिरोध	इच्छेचा निरोध. वेदनांना समतेचे निरीक्षण.	शांत पिणारा (मद्य न पिणे).
६	वेदनानिरोध	संवेदनांचा निरोध. स्पर्श टाळणे किंवा सम्यक स्पर्श.	संतुलित जीवन.
७	स्पर्शनिरोध	संपर्काचा निरोध. इंद्रियांना नियंत्रित करणे (इंद्रियनिग्रह).	एकांतवास.
८	षडायतन्निरोध	इंद्रियांचा निरोध. नामरूपाचे विघटन.	इंद्रिय संयम.
९	नामरूपनिरोध	चेतना-शरीर संयोजनाचा निरोध. विज्ञान शुद्ध करणे.	ध्यान.
१०	विज्ञाननिरोध	चेतनेचा निरोध. संस्कार न निर्माण करणे.	प्रज्ञा जागृत.
११	संस्कारनिरोध	कर्मांचा निरोध. अविद्या दूर करणे.	शील पालन.
१२	अविद्यानिरोध	अज्ञानाचा निरोध. प्रज्ञा आणि निर्वाण प्राप्ती.	प्रकाश (बुद्धत्व).

महत्त्व आणि शिकवण

• प्रतीकात्मक अर्थ: २४ कड्या हे जीवनाच्या २४ तासांचे प्रतीकही आहेत, ज्यात प्रत्येक क्षण दुःख उत्पन्न किंवा निरोध होऊ शकतो. अशोकचक्रात हे २४ कड्या बुद्धांच्या शिकवणीचे सार दर्शवतात – उत्पत्ती आणि निरोध दोन्ही शिकवतात.
• मुक्तीचा मार्ग: अधोगतीच्या कड्या दाखवतात की अविद्या नष्ट केल्यास संपूर्ण साखळी थांबते. उर्ध्वगतीच्या कड्या अष्टांगिक मार्ग (सम्यक दृष्टी, संकल्प, वाक, कर्म, आजीविका, प्रयत्न, स्मृती, समाधी) आणि चार आर्यसत्यांशी जोडलेल्या असतात.
• आधुनिक संदर्भ: हा सिद्धांत वैज्ञानिक आहे – कारण-परिणामाचे नियम (जसे भौतिकशास्त्रातील). आजच्या तणावपूर्ण जीवनात, तृष्णा आणि अविद्या नियंत्रित करून समता शिकणे आवश्यक.

हा सिद्धांत समजून घेण्यासाठी धम्मचक्कप्पवत्तन सुत्त किंवा महानिदान सुत्त वाचा. प्रतीत्यसमुत्पाद हे “धम्माचा हृदय” आहे – जो हे समजतो तो मुक्त होतो.

प्रतीत्यसमुत्पादाचा अर्थ

‘प्रतीत्यसमुत्पाद’ या शब्दाचा शाब्दिक अर्थ ‘प्रतित्य’ (प्रत्यय किंवा कारण) आणि ‘समुत्पाद’ (उत्पन्न होणे किंवा उद्भवणे) यांचा संयोजन आहे. याचा अर्थ असा की, कोणतीही घटना किंवा वस्तू स्वतंत्रपणे, कारणांशिवाय उत्पन्न होत नाही. प्रत्येक गोष्ट पूर्वीच्या कारणांवर (प्रत्ययांवर) अवलंबून असते आणि ती कारणेही इतर कारणांवर अवलंबून असतात. हे कार्यकारणभावाचे सिद्धांत आहे – ‘हे असल्याने ते असते; हे नसल्याने ते नसते; हे उद्भवल्याने ते उद्भवते; हे निरुद्ध झाल्याने ते निरुद्ध होते.’

उदाहरणार्थ, अविद्या (अज्ञान) ही साखळीची सुरुवात आहे, जी संस्कार (कर्म) उत्पन्न करते, आणि अशा क्रमाने दुःखापर्यंत पोहोचते. हा सिद्धांत वैज्ञानिक आहे, कारण तो निरीक्षण आणि अनुभवावर आधारित आहे. बुद्ध म्हणतात, “यो पटिच्चसमुप्पादं पास्सति सो धम्मं पास्सति; यो धम्मं पास्सति सो पटिच्चसमुप्पादं पास्सति” – जो प्रतीत्यसमुत्पाद पाहतो तो धम्म पाहतो, आणि जो धम्म पाहतो तो प्रतीत्यसमुत्पाद पाहतो.

प्रतीत्यसमुत्पादाचे १२ अंगे (बार निदान किंवा द्वादश निदान)

प्रतीत्यसमुत्पादाची प्रक्रिया १२ अंगांच्या (कड्या किंवा निदान) साखळीद्वारे स्पष्ट केली जाते. ही साखळी भवचक्र (संसारचक्र) दर्शवते, ज्यात अधोगती (खालच्या १२ कड्या: दुःखाकडे जाणारी) आणि उर्ध्वगती (वरच्या १२ कड्या: मुक्तीकडे जाणारी) असे दोन भाग आहेत. प्रत्येक अंग पूर्वीच्या अंगाच्या प्रत्ययामुळे उद्भवते. ही साखळी वर्तुळाकार आहे, ज्यात सुरुवात आणि अंत नाही – ती घड्याळाच्या दिशेने फिरते.

१. अधोगतीच्या १२ अंगांचा क्रम (दुःखाची उत्पत्ती)

ही साखळी अविद्येपासून सुरू होऊन जरा-मरण (दुःख) पर्यंत पोहोचते. प्रत्येक अंग पूर्वीच्या कारणामुळे उद्भवते: “हे असल्याने ते असते.”

क्रमांक	अंगाचे नाव	व्याख्या आणि महत्त्व	प्रतीक (भवचक्रात)
१	अविद्या	अज्ञान किंवा भ्रामक कल्पना (जसे आत्मा, नित्यता, सुखमय जग). यामुळे ‘मी’ पणा, आसक्ती आणि लोभ निर्माण होतो. हे सर्व दुःखाचे मूळ कारण आहे. ज्योतिबा फुलेंनी म्हटल्याप्रमाणे, अविद्येमुळे मती, नीती, गती, वित्त नष्ट होते.	आंधळी बाई (डुक्करासह).
२	संस्कार	अविद्येतून मनावर होणारे परिणाम किंवा कर्म (चांगले: मदत, सेवा; वाईट: द्वेष, लोभ). हे पुढील चक्राला चालना देतात.	माकड (कर्मांचे प्रतीक).
३	विज्ञान	संस्कारांमुळे इंद्रियांद्वारे मिळणारे ज्ञान किंवा चेतना. सहा प्रकार: चक्षु (डोळे), श्रोत (कान), घ्राण (नाक), जिव्हा (जिभ), स्पर्श (त्वचा), मनोविज्ञान (मन).	बंद डोळ्यांचा माणूस.
४	नामरूप	विज्ञानातून चेतना (नाम: चित्त, वेदना, संज्ञा, संस्कार, विज्ञान) आणि शरीर (रूप: पृथ्वी, आप, तेज, वायु) यांचे संयोजन. हे पंचस्कंधांचे स्वरूप आहे.	गर्भ (भ्रूण).
५	षडायतन	नामरूपातून सहा इंद्रिये (डोळे, कान, नाक, जिभ, त्वचा, मन). इथून बाह्य जगाचा प्रवेश होतो; समतेचे निरीक्षण केल्यास चक्र थांबते.	सहा घरातील खिडक्या.
६	स्पर्श	षडायतनांशी बाह्य जगाचा संबंध. सहा प्रकार (चक्षुस्पर्श इ.). वाईट प्रवृत्ती रोखणे आवश्यक.	पुरुष-स्त्री भेट.
७	वेदना	स्पर्शामुळे होणाऱ्या संवेदना. तीन प्रकार: सुखद, दुःखद, उपेक्षा. १०८ प्रकार (३ × ६ इंद्रिये × ३ काळ × २ गती). समतेने वर्तन केल्यास मुक्ती.	पडलेला माणूस (दुःख).
८	तृष्णा	वेदनांमुळे सुखोपभोगाची इच्छा. हे सर्व दुःखाचे मूळ कारण आहे. तीन प्रकार: काम (कामना), भव (अस्तित्व), विभव (विनाश). १०८ प्रकार. तृष्णा ही आग; त्याग आवश्यक.	मद्य पित असलेली स्त्री.
९	उपादान	तृष्णेच्या तृप्तीसाठीची क्रिया. चार प्रकार: काम, दृढी, शीलव्रत, आत्मवाद. आसक्ती निर्माण करते.	फळे गोळा करणारा माणूस.
१०	भव	उपादानातून नवीन निर्मितीची प्रक्रिया. तीन प्रकार: कामभव, रूपभव, अरूपभव. सर्व काही परिवर्तनशील; नष्ट होत नाही, स्वरूप बदलते.	गर्भधारणा.
११	जाति	भवातून जन्म. तृष्णेमुळे नवीन अस्तित्व. संघर्ष नष्ट झाल्यास निर्वाण.	बाळाचा जन्म.
१२	दुःख (जरा-मरण)	जातीमुळे वृद्धत्व, मृत्यू, रडणे, चिंता इ. पंचस्कंधांचे विघटन. सर्व जन्मित वस्तू जिर्ण होतात.	म्हातारा आणि प्रेत.

२. उर्ध्वगतीच्या १२ अंगांचा क्रम (दुःखमुक्तीची प्रक्रिया)

ही साखळी उलट क्रमाने कार्य करते: “हे नसल्याने ते नसते.” दुःखाच्या निरोधापासून सुरू होऊन निर्वाणावर संपते. ही अंगे अष्टांगिक मार्ग (सम्यक दृष्टी इ.) शी जोडलेल्या असतात आणि प्रज्ञा, शील, समाधीवर आधारित असतात.

क्रमांक	अंगाचे नाव	व्याख्या आणि महत्त्व	प्रतीक (भवचक्रात)
१	दुःखनिरोध	जरा-मरणाचा निरोध. दुःखाचे निरीक्षण करून त्याचा अंत.	शांत चित्त (दुःखमुक्ती).
२	जातिनिरोध	जन्माचा निरोध. उपयुक्त कर्म न करता.	जन्मचक्र थांबणे.
३	भवनिरोध	अस्तित्वप्रक्रियेचा निरोध. तृष्णा न ठेवता.	कर्मबंधन मुक्ती.
४	उपादाननिरोध	आसक्तीचा निरोध. दृढी आणि आत्मवाद सोडणे.	लोभाचा त्याग.
५	तृष्णानिरोध	इच्छेचा निरोध. वेदनांना समतेचे निरीक्षण.	शांत पिणारा (मद्य न पिणे).
६	वेदनानिरोध	संवेदनांचा निरोध. स्पर्श टाळणे किंवा सम्यक स्पर्श.	संतुलित जीवन.
७	स्पर्शनिरोध	संपर्काचा निरोध. इंद्रियांना नियंत्रित करणे (इंद्रियनिग्रह).	एकांतवास.
८	षडायतन्निरोध	इंद्रियांचा निरोध. नामरूपाचे विघटन.	इंद्रिय संयम.
९	नामरूपनिरोध	चेतना-शरीर संयोजनाचा निरोध. विज्ञान शुद्ध करणे.	ध्यान.
१०	विज्ञाननिरोध	चेतनेचा निरोध. संस्कार न निर्माण करणे.	प्रज्ञा जागृत.
११	संस्कारनिरोध	कर्मांचा निरोध. अविद्या दूर करणे.	शील पालन.
१२	अविद्यानिरोध	अज्ञानाचा निरोध. प्रज्ञा आणि निर्वाण प्राप्ती.	प्रकाश (बुद्धत्व).

प्रतीत्यसमुत्पादाच्या २४ कड्या (भवचक्रातील प्रतीकात्मक चित्रण)

प्रतीत्यसमुत्पादाचे चित्रण भवचक्र (संसारचक्र किंवा जीवनचक्र) या वर्तुळाकार चित्रात केले जाते. या चक्रातील २४ कड्या (spokes) हे प्रतीत्यसमुत्पादाच्या १२ निदानांचे दोन दिशांचे प्रतिनिधित्व करतात:

• १२ अधोगती कड्या (घड्याळाच्या दिशेने): दुःखाची उत्पत्ती (अविद्या ते जरा-मरण).
• १२ उर्ध्वगती कड्या (घड्याळाच्या उलट दिशेने): दुःखाचा निरोध (दुःखनिरोध ते अविद्यानिरोध).

हे २४ कड्या अशोकचक्र (भारतीय ध्वजातील चक्र) मध्येही दिसतात, ज्यात प्रत्येक कड दुःखाच्या उत्पत्ती आणि निरोधाचे प्रतीक आहे. भवचक्रात हे चक्र मध्ये मारा (मृत्यूचा देव) च्या हातात दाखवले जाते, ज्यात तीन विष (डुक्कर: अज्ञान, साप: द्वेष, पक्षी: लोभ) आणि सहा लोक (देव, असुर, मनुष्य, पशु, प्रेत, नरक) दाखवले जातात. चक्राच्या बाहेर बुद्ध मुक्तीचा मार्ग दाखवतात.

प्रतीकात्मक अर्थ: २४ कड्या हे जीवनाच्या २४ तासांचे प्रतीकही आहेत, ज्यात प्रत्येक क्षण दुःख उत्पन्न किंवा निरोध होऊ शकतो. (वरील टेबल्समध्ये प्रतीकांचा उल्लेख आधीच समाविष्ट केला आहे.)

बौद्ध धर्मातील महत्त्व

प्रतीत्यसमुत्पाद हा बौद्ध धम्माचा केंद्रबिंदू आहे. तो अनित्य (सर्व काही परिवर्तनशील: हेतु-प्रत्यय उच्छेदाने नष्ट, व्यक्तीगत रूपाने प्राणी अनित्य, आत्मतत्त्व अनित्य), अनात्मवाद (आत्मा नाही; पंचस्कंधांचे पुनर्जन्म) आणि शून्यवाद (अनस्तित्व नाही, परिवर्तन आहे; शून्यतेमुळे अस्तित्व शक्य) यांच्याशी जोडलेला आहे.

हा सिद्धांत पंचशील, अष्टांगिक मार्ग, दश पारमिता, कर्म सिद्धांताशी संनादतो. ‘अत्त दीप भव’ (स्वतः उजेड व्हा) प्रमाणे स्वउज्ज्वल होऊन दुसऱ्याला उजळणे शिकवतो. तथागतांच्या धम्माने दुःखमुक्ती, धम्मराज्य निर्माण होते. मानवी जीवनात नैसर्गिक प्रवृत्ती सुसंस्कृत करण्यासाठी २२ प्रतिज्ञा आणि पंचशीलापासून सुरुवात करून प्रगतीचा मार्ग अवलंबावा. यामुळे प्रज्ञा, शील, करुणा वाढते आणि मानवजात सुखी होते.

मुक्तीचा मार्ग: अधोगतीच्या कड्या दाखवतात की अविद्या नष्ट केल्यास संपूर्ण साखळी थांबते. उर्ध्वगतीच्या कड्या अष्टांगिक मार्ग (सम्यक दृष्टी, संकल्प, वाक, कर्म, आजीविका, प्रयत्न, स्मृती, समाधी) आणि चार आर्यसत्यांशी जोडलेल्या असतात.

आधुनिक संदर्भ: हा सिद्धांत वैज्ञानिक आहे – कारण-परिणामाचे नियम (जसे भौतिकशास्त्रातील). आजच्या तणावपूर्ण जीवनात, तृष्णा आणि अविद्या नियंत्रित करून समता शिकणे आवश्यक. लोकसंख्या नियंत्रणासारख्या समस्यांसाठी मध्यम मार्ग (तृष्णा त्याग, समता, सावध चित्त) हा उपाय आहे.

निष्कर्ष

प्रतीत्यसमुत्पाद हा केवळ सिद्धांत नसून, जीवन जगण्याचा वैज्ञानिक आणि नैतिक मार्ग आहे. अविद्या नष्ट करून तृष्णा त्यागली, तर निर्वाण साध्य होते. बुद्धांच्या शिकवणीचा हा मूळ गाभा समजून घेतल्यास दुःखाचे कारण समजते आणि मुक्तीचा मार्ग उघडतो. अधिक अभ्यासासाठी बौद्ध ग्रंथ जसे ‘धम्मपद’, ‘मिलिंदपन्हो’, ‘धम्मचक्कप्पवत्तन सुत्त’ किंवा ‘महानिदान सुत्त’ वाचा. हा सिद्धांत समजून घेण्यासाठी प्रतीत्यसमुत्पाद हे “धम्माचा हृदय” आहे – जो हे समजतो तो मुक्त होतो.