6 बौद्ध धम्म संगीति बद्दल सविस्तर माहिती

१ ली धम्मसंगती (प्रथम बौद्ध संगीती): धम्म आणि विनयचे संकलन आणि अभिधम्म पिटकाचा उदय

I. प्रस्तावना: महापरिनिर्वाणानंतरची अपरिहार्यता

१ ली धम्मसंगती (पहिली बौद्ध परिषद) ही गौतम बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर लगेचच, अंदाजे इ.स.पूर्व ४८३ मध्ये ¹ आयोजित करण्यात आलेली बौद्ध इतिहासातील सर्वात महत्त्वाची घटना मानली जाते. बुद्धांचे प्रयाण झाल्यावर संघात निर्माण झालेली मार्गदर्शनाची पोकळी आणि शिस्तीच्या नियमांमधील ढिलाईची शक्यता दूर करणे हा या परिषदेचा मुख्य उद्देश होता.²

A. महापरिनिर्वाण आणि संघातील अस्थिरता

बुद्धांच्या महाप्रयाणानंतर संघ तात्काळ अस्थिर झाला. परिषदेच्या आयोजनासाठी मिळालेल्या तातडीच्या प्रेरणेचा उल्लेख विनयपिटकाच्या नोंदींमध्ये आढळतो. ज्येष्ठ शिष्य महाकश्यप थेर यांना पावा आणि कुशीनगरादरम्यान विश्रांती घेताना सुभद्दा नावाच्या एका भिक्खूचे शब्द ऐकू आले.³ सुभद्दाने आनंद व्यक्त केला की, बुद्धांच्या हस्तक्षेपामुळे लागू झालेले नियम आता संपले आहेत आणि भिक्खू आता मनमानी करण्यास मोकळे आहेत.⁴ महाकश्यप थेर यांनी हे विधान संघासाठी ‘वाईट शकुन’ (Bad Omen) मानले आणि धम्म तसेच विनय यांचे विस्मरण होण्यापूर्वी त्यांचे संकलन करणे अपरिहार्य ठरवले.³

परिषदेचे आयोजन हे केवळ धार्मिक शिकवणीच्या नोंदीसाठी नसून, शिस्तीच्या नियमांमधील संभाव्य विघटनावर प्रतिक्रियात्मक आणि बचावात्मक उपाय म्हणून केले गेले. कॅनॉनिकल खात्यांमध्ये सुभद्दाच्या विधानाचा स्पष्ट उल्लेख असल्याने, शिस्तीच्या विनाशाचा तात्काळ धोका हाच विनयच्या अधिकाराची स्थापना करण्याचा मूलभूत चालक होता हे स्पष्ट होते. यामुळे सुरुवातीच्या बौद्ध धर्मात शिस्तीला असलेले प्राथमिक स्थान अधोरेखित होते.

B. ‘संगिती’ संकल्पनेचे स्वरूप

या परिषदेला दिलेले पाळी शब्द साङ्गीति (Saṅgīti) आहे, ज्याचा अर्थ ‘सामुदायिक पाठांतर’ (Communal Recitation) किंवा ‘एकत्रित तालीम’ असा होतो.² ही परिषद डॉगमा किंवा तत्त्वज्ञान निश्चित करण्यासाठी बोलावलेल्या प्रारंभिक ख्रिश्चन परिषदांसारखी नव्हती. उलट, बुद्धांनी दिलेल्या शिकवणीचे (Buddhavacana) अधिकृत दस्तऐवजीकरण ‘श्रुती’ (Shruti Era) परंपरेतून स्मृतीवर आधारित मौखिक मार्गाने जतन करण्याचा हा पहिला संघटित प्रयत्न होता.¹

परिषदेचे नेतृत्व महाकश्यप थेर यांनी केले, ज्याद्वारे बुद्धांच्या मृत्यूनंतर संघाला आवश्यक असलेले नेतृत्व स्थापित झाले. बुद्धांनी धम्मालाच एकमात्र शिक्षक म्हणून घोषित केले होते ³, परंतु साङ्गीतिचे यशस्वी नेतृत्व करून आणि शिस्तभंगाच्या कारवाईचे (उदा. ब्रह्मदंड) अंमलबजावणी करून, महाकश्यप यांनी संघास खंडित होण्यापासून वाचवण्यासाठी आवश्यक असलेली सामूहिक निर्णयक्षमतेवर आधारित पदानुक्रमित (hierarchical) रचना स्थापित केली.

II. आयोजन, राजाश्रय आणि प्रमुख सदस्य

A. स्थळ, वेळ आणि राजाश्रय

पहिली धम्मसंगती मगधची राजधानी राजगृह (राजगहा) येथील सत्तपर्ण गुहेत (Sattapaṇṇī Cave) ¹ आयोजित करण्यात आली होती. बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर पहिल्या वर्षाच्या पावसाळ्यामध्ये (Vassa) परिषदेचे कार्य सुरू झाले आणि हे संकलन सुमारे सात महिने चालले.¹

मगधचा राजा अजातशत्रु (Ajātashatru) याने या परिषदेला आश्रय दिला.² अजातशत्रु हा बिंबिसारचा पुत्र होता, ज्याने आपल्या वडिलांची हत्या केली होती.⁷ नंतर बुद्धांकडून पश्चात्ताप करून त्याने संघास मदत केली. ७ महिन्यांच्या या विशाल सभेसाठी लागणारी सर्व रसद, निवास आणि सुरक्षा व्यवस्था राजाने पुरवली.¹ राजाचा हा आश्रय संघाच्या संस्थात्मक अस्तित्वासाठी महत्त्वपूर्ण ठरला. यामुळे संघाला केवळ आध्यात्मिक नाही, तर राजकीय पाठबळही मिळाले. अजातशत्रुने केलेल्या पापांचे परिमार्जन (redemption) करण्यासाठी हा आश्रय आवश्यक होता, ज्यामुळे धर्म (धम्म) आणि राजेशाही कायदा (राजधर्म) यांच्यातील संबंध दृढ झाले.

B. अध्यक्षांची निवड आणि ५०० अर्हंत

परिषदेचे अध्यक्षस्थान बुद्धांचे सर्वात ज्येष्ठ शिष्य महाकश्यप थेर यांनी भूषवले.² परिषदेत भाग घेण्यासाठी ५०० अर्हंतांची निवड करण्यात आली.¹ महाकश्यप थेर यांनी स्वतः ४९९ अर्हंतांची निवड केली.

आनंद थेरांची विशिष्ट भूमिका: आनंद थेर हे बुद्धांचे वैयक्तिक सेवक (personal assistant) होते आणि त्यांनी बुद्धांचे सर्वाधिक प्रवचने ऐकली होती. तथापि, परिषदेच्या वेळी ते सुरुवातीला ‘स्रोतपन्न’ (Sotapanna) या अवस्थेत होते, अर्हंत नव्हते. बुद्धांच्या शिकवणीचे वाचक म्हणून त्यांची योग्यता निर्विवाद होती, परंतु परिषदेत सामील होण्यासाठी अनुभवात्मक साक्षात्कार (Arahantship) हा सर्वोच्च निकष होता. हे सिद्ध करते की केवळ वैचारिक ज्ञान पुरेसे नव्हते, तर ज्ञानाची आध्यात्मिक सत्यता आवश्यक होती. संघाच्या या आग्रहामुळे आनंद थेरांनी अत्यंत परिश्रमपूर्वक अर्हंतत्व प्राप्त केले आणि परिषदेत चमत्कारीकरित्या प्रवेश केला, ज्यासाठी भिक्खूंनी एक आसन मोकळे ठेवले होते.²

या परिषदेत कार्यरत असलेल्या प्रमुख व्यक्ती आणि त्यांच्या भूमिका खालीलप्रमाणे आहेत:

धम्मसंगतीमधील प्रमुख व्यक्ती आणि त्यांच्या भूमिका

भूमिका	व्यक्ती (थेर)	परिषदेतील प्राथमिक कार्य	कॅनॉनिकल योगदान
अध्यक्ष/संयोजक	महाकश्यप थेर (Mahākassapa)	अर्हंतांची निवड, पर्यवेक्षण, वाचकांना प्रश्न विचारणे, शिस्तपालन.5	विनय आणि सुत्ताची अंतिम स्वीकृती व प्रमाणितता.6
विनय पिटकाचे वाचक	उपाली थेर (Upāli)	विनय नियमांचे तज्ञ; सर्व नियमांचे पाठांतर.1	विनय पिटकाचे संकलन.9
सुत्त पिटकाचे वाचक	आनंद थेर (Ānanda)	विलक्षण स्मृती असलेले; सर्व प्रवचनांचे पाठांतर.1	सुत्त पिटकाचे संकलन.9
शाही आश्रयदाता	राजा अजातशत्रु (Ajātashatru)	आयोजन व्यवस्था, सोयीसुविधा आणि संरक्षण पुरवणे.2	परिषदेच्या यशस्वीतेची सुनिश्चिती.

III. धम्म आणि विनयचे संकलन: पाठांतर प्रक्रिया

परिषदेचे मूलभूत उद्दिष्ट बुद्धांच्या शिकवणीचे (धम्म) आणि संघ नियमांचे (विनय) पाठांतर करून त्यांना भविष्यकाळासाठी अधिकृत रूप देणे हे होते.¹ हे पाठांतर सामूहिक स्मृती (collective memory) आणि पुनरावृत्तीवर आधारित होते.

A. विनयपिटकाचे संकलन

विनय (शिस्त) हा संघाच्या तत्काळ अस्तित्वासाठी सर्वात महत्त्वाचा घटक होता. त्यामुळे प्रथम विनयपिटकाचे संकलन करण्यात आले.¹

वाचक आणि पद्धत: विनय नियमांचे प्रमुख तज्ञ उपाली थेर यांना पाठांतर करण्यासाठी बोलावले गेले.¹ अध्यक्ष महाकश्यप थेर यांनी उपालींना प्रत्येक नियमाबद्दल, तो नियम कशा परिस्थितीत (उत्पत्ती कथा) तयार झाला आणि त्याचे तपशीलवार स्पष्टीकरण विचारले.⁴ उपाली थेरांनी बुद्धांकडून ऐकल्याप्रमाणे नियमावलीचे अचूक पाठांतर केले, जे उपस्थित ५०० अर्हंतांनी स्वीकारले.

विनयपिटकाची रचना: या संकलनात तीन मुख्य विभाग आहेत ¹⁰:

सुत्तविभंग (Suttavibhanga): यात भिक्खू आणि भिक्खुणींसाठीचे मूलभूत आचार नियम (पातिमोक्ख – Pātimokkha) आणि प्रत्येक नियमाची उत्पत्ती कथा समाविष्ट आहे.

खंदक (Khandhaka): यात संघातील सामूहिक विधी, दिनचर्या, आणि शिस्तभंगाच्या प्रक्रियांशी संबंधित मोठ्या नियमांचा संग्रह आहे.¹¹

परिवार (Parivāra): हा विभाग मागील नियमांचा सारांश, वर्गीकरण आणि सूची प्रदान करतो, जो शिक्षणासाठी सोपा ठरावा या हेतूने तयार करण्यात आला.¹⁰

B. सुत्तपिटकाचे संकलन

विनयपिटका नंतर आनंद थेरांना धम्म (सुत्त) पाठांतर करण्याची विनंती करण्यात आली. बुद्धांसोबत अनेक दशके वैयक्तिक सेवक म्हणून काम केल्यामुळे आनंद थेरांना बुद्धांचे हजारो उपदेश शब्दशः आठवत होते.¹

पाठांतर पद्धत: आनंद थेरांनी प्रत्येक उपदेशाची सुरुवात ‘एवं मे सुत्तं’ (Ewaṃ me suttṃ – ‘मी असे ऐकले आहे’) या शब्दांनी केली. हा वाक्यांश पाठांतरकर्त्याच्या स्मृतीवर आधारित आणि बुद्धांनी स्वतः उच्चारलेल्या शिकवणीचे थेट वर्णन असल्याचे प्रमाणित करतो.⁶

मौखिक जतन आणि वर्गीकरण: या परिषदेत वर्गीकरण (Nikāyas) केले गेले, जे केवळ सामग्रीचे विभाजन नव्हते, तर मौखिक परंपरेद्वारे (Oral Transmission) अचूकता टिकवून ठेवण्यासाठी तयार केलेली एक शक्तिशाली स्मृती-सहाय्यक (Mnemonics) प्रणाली होती. उदाहरणार्थ, अंगुत्तर निकाय संख्या-आधारित आहे, ज्यामुळे पाठांतर करणे आणि स्मरणात ठेवणे सोपे झाले.⁹ हे सिद्ध करते की संस्थेच्या सुरुवातीलाच, ज्ञान जतन करण्यासाठी विशिष्ट पाठांतर गट (भाणक – Bhāṇakas) तयार करणे आवश्यक झाले होते.⁹

सुत्तपिटकाचे पाच उपविभाग (निकाय – Nikāyas) खालीलप्रमाणे आहेत ¹²:

सुत्त पिटकाचे निकाय आणि रचना

निकाय (Nikāya)	वर्गीकरण पद्धत	सामग्री आणि संख्या
दीघ निकाय (Digha Nikaya)	लांब प्रवचने	३४ लांब प्रवचने (रूपांतरण उद्देशाने).9
मज्झिम निकाय (Majjhima Nikaya)	मध्यम लांबीची प्रवचने	१५२ मध्यम-लांबीची प्रवचने.9
संयुक्त निकाय (Samyutta Nikaya)	समूह/विषय-आधारित	हजारो लघु प्रवचने, विषय, व्यक्ती इत्यादीनुसार गटबद्ध.9
अंगुत्तर निकाय (Anguttara Nikaya)	संख्या-आधारित	हजारो लघु प्रवचने, १ ते ११ अंकांच्या क्रमाने.9
खुद्दक निकाय (Khuddaka Nikaya)	संकीर्ण संग्रह	गद्य किंवा पद्य स्वरूपातील विविध कामांचा संग्रह.9

या पाठांतरादरम्यान एक महत्त्वाचा मुद्दा अनिर्णित राहिला. बुद्धांनी संघाला ‘अल्प आणि क्षुल्लक नियम’ (lesser and minor precepts) त्यांच्या इच्छेनुसार बदलण्याची किंवा काढून टाकण्याची अनुमती दिली होती, परंतु बुद्धांना हे नियम कोणते आहेत, हे विचारण्यास आनंद विसरले.¹³ परिषदेने यावर एकमत होऊ शकले नाही, ज्यामुळे शिस्तीच्या नियमांबद्दलचा ताण कायम राहिला.³ नियमांच्या अर्थावरील ही विसंगती पुढील १०० वर्षांनी झालेल्या दुसऱ्या बौद्ध परिषदेतील फुटीचे (Schism) एक कारण बनली.

IV. अंतर्गत मतभेद आणि शिस्तभंगाची कार्यवाही

पहिली संगीती केवळ संकलनाचे ठिकाण नव्हते, तर संघामध्ये शिस्त आणि नेतृत्वाचा अधिकार निश्चित करण्याचे केंद्र होते.

A. आनंद थेरांवरील आरोप

आनंद थेर हे धम्माचे मुख्य वाचक असूनही, परिषदेच्या दरम्यान त्यांच्यावर संघाकडून अनेक आरोप लावले गेले ¹³:

क्षुल्लक नियमांची अनिश्चितता: बुद्धांना ‘अल्प आणि क्षुल्लक नियम’ कोणते, हे विचारण्यास ते विसरले.³

स्त्रियांचा प्रवेश: त्यांनी स्त्रियांना संघात (भिक्खुणी संघ) प्रवेश देण्यासाठी प्रयत्न केले.¹³

आयुष्याची विनंती न करणे: त्यांनी बुद्धांना कल्पभर (a world-cycle) जगण्याची विनंती न केल्याबद्दल.¹³

शरीरावर पाय: बुद्धांचा वर्षाकाळातील वस्त्र शिवताना त्यावर पाय ठेवल्याबद्दल.¹³

स्त्रियांना प्रथम अभिवादन: बुद्धांच्या पार्थिवाला प्रथम स्त्रियांना अभिवादन करण्याची परवानगी दिल्याबद्दल.¹³

या आरोपांद्वारे आनंद थेरांच्या चुका सार्वजनिक करण्यात आल्या, ज्यामुळे संघ नियमांना सर्वोच्च प्राधान्य आहे हे सिद्ध झाले. एका अत्यंत महत्त्वाच्या शिष्यालाही सार्वजनिकरीत्या प्रश्न विचारला जाऊ शकतो, हे दर्शवून संघाने विनयच्या प्रामाण्यतेला आणखी दृढ केले. महिलांच्या प्रवेशाबद्दलच्या आरोपावरून हे स्पष्ट होते की, सुरुवातीच्या संघामध्ये सामाजिक आणि कायदेशीर धोरणांवर मतभेद होते, जे भविष्यात पंथांमध्ये फुट पडण्यास कारणीभूत ठरले.

B. छन्न भिक्खूवर ब्रह्मदंड

बुद्धांनी महापरिनिर्वाणापूर्वीच, त्यांच्या “कठीण” आणि उद्धट स्वभावामुळे ¹⁵ छन्न भिक्खूवर (Channa Bhikkhu) ‘ब्रह्मदंड’ (Brahmadaṇḍa) लागू करण्याचे निर्देश आनंदांना दिले होते.

ब्रह्मदंडाचे स्वरूप: ब्रह्मदंड हा संघाद्वारे दिला जाणारा ‘सर्वोच्च दंड’ (supreme penalty) होता. या दंडानुसार, छन्नाशी सर्व भिक्खूंनी बोलणे थांबवायचे होते आणि त्याला पूर्णपणे दुर्लक्षित करायचे होते.¹⁵ छन्नवर ब्रह्मदंड लागू करणे ही संघाच्या शिस्तपालनाची निर्णायक कृती होती. या घटनेमुळे बुद्धांच्या अनुपस्थितीतही संघ आपल्या नियमांनुसार कठोरपणे शिस्त लागू करू शकतो, हे सिद्ध झाले, ज्यामुळे महाकश्यप यांच्या नेतृत्वाखालील संस्थेचा अधिकार अधिकृतपणे संस्थात्मक बनला.

V. अभिधम्मपिटकाची अनुपस्थिती आणि ऐतिहासिक विकास

युजरच्या क्वेरीनुसार, पहिल्या धम्मसंगतीत अभिधम्मपिटकाचे संकलन झाले नव्हते. या मुद्द्याचे विश्लेषण शैक्षणिक आणि पारंपरिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे आहे.

A. अभिधम्माच्या अनुपस्थितीवरील शैक्षणिक मत

विनयपिटक आणि सुत्तपिटक पहिल्या परिषदेत संकलित झाले असले तरी, आधुनिक शैक्षणिक संशोधन असे मानतात की तिपिटकाचा तिसरा भाग, अभिधम्मपिटक, बऱ्याच कालावधीनंतर रचला गेला.²

ग्रंथरचनेतील भिन्नता: या निष्कर्षांना खालील घटकांचे समर्थन आहे:

भाषा आणि शैली: अभिधम्मची भाषा आणि विश्लेषणात्मक शैली, साध्या कथा-आधारित सुत्तांपेक्षा लक्षणीयरीत्या भिन्न आणि अधिक तांत्रिक आहे.²

कालाचा संदर्भ: अभिधम्मपिटकातील काही ग्रंथ, विशेषतः कथावत्थु (Kathāvatthu), मध्ये बुद्धांच्या मृत्यूनंतर सुमारे २०० वर्षांनी विकसित झालेल्या इतर प्रारंभिक बौद्ध शाळांशी संबंधित वैचारिक मतभेदांवर चर्चा आहे.¹⁷ उदाहरणार्थ, कथावत्थु हे सम्राट अशोकाच्या आश्रयाखाली झालेल्या तिसऱ्या बौद्ध परिषदेच्या (इ.स.पूर्व २५०) काळात मोग्गलीपुत्त तिस्स यांनी रचले, जे स्पष्टपणे सिद्ध करते की अभिधम्मपिटक पहिल्या परिषदेनंतर तयार झाला.¹⁴

B. अभिधम्माचे पूर्ववर्ती: मातिका संकल्पना

जरी पूर्ण अभिधम्म पिटक पहिल्या परिषदेत संकलित झाला नसला तरी, थेरवाद परंपरा आणि काही विद्वानांनी असा युक्तिवाद केला आहे की बुद्धांच्या उच्च शिकवणीची मूलभूत तत्त्वे तिथे उपस्थित होती.¹⁷

शिकवणुकीचे विश्लेषण: बुद्धांच्या शिकवणीचे साधे कथन (Sutta) करण्याऐवजी त्याचे विश्लेषण आणि व्यवस्थीकरण (Systematization) करण्याची गरज होती, ज्यातूनच अभिधम्माचा उदय झाला. अभिधम्म ग्रंथांमध्ये चित्त (Mind), चैतसिक (Mental factors), रूप (Material form) आणि निब्बाण (Nibbāna) अशा ८२ प्रकारच्या ‘धम्मां’चे (Phenomena) वर्गीकरण आढळते.¹⁹

मातिका (Mātikā): ‘मातिका’ म्हणजे वर्गीकरणात्मक याद्या किंवा सारणी (taxonomic lists).¹⁷ ही तांत्रिक वर्गीकरणे अभिधर्माच्या पूर्ण विकसित साहित्याचे पूर्ववर्ती मानले जातात. धम्मसङ्गणी मधील तीन प्रकारचे वर्गीकरण (कुशल, अकुशल, अव्याकृत) अशा मातिका यादींवर आधारित होते, ज्यांचा आधार पहिल्या परिषदेत निश्चित झाला असावा.²⁰ विद्वानांनी मत मांडले आहे की, या मातिका यादींना बुद्धांच्या काळातील किंवा त्यांच्या नंतरच्या काळात लवकरच तयार केले गेले असावे.¹⁷

अभिधम्म पिटकाचे नंतर झालेले संकलन हे बुद्धांच्या शिकवणीचे तपशीलवार वर्गीकरण आणि तात्विक विश्लेषण करण्याच्या बौद्ध संस्थेच्या शैक्षणिक गरजांचे प्रतीक आहे. हे नंतरचे पांडित्यपूर्ण कार्य (scholasticism) आवश्यक होते, जेणेकरून विकसित होत असलेल्या इतर पंथीय आणि बाह्य दार्शनिक आव्हानांना बौद्ध धर्म सक्षमपणे सामोरे जाऊ शकेल.

C. तिपिटकाचे संकलन स्थिती (पहिली संगीती)

पहिली धम्मसंगिती पूर्ण झाल्यावर तिपिटकातील तीन विभागांच्या संकलनाची स्थिती खालीलप्रमाणे होती:

तिपिटकाचे संकलन स्थिती (पहिली धम्मसंगिती)

पिटक (Piṭaka/Basket)	स्वरूप (Content Type)	पहिली परिषद: अंतिम स्थिती	ऐतिहासिक विकास टप्पा
विनय पिटक	शिस्त आणि नियम (Monastic Discipline)	पूर्णपणे संकलित आणि पाठांतरित.	संघाच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक; सर्वात जुने नियम.
सुत्त पिटक	प्रवचने/उपदेश (Buddha’s Discourses)	पूर्णपणे संकलित आणि पाठांतरित.	बुद्धांच्या शिकवणीचा गाभा (Core Buddhavacana); मौखिक पाठांतरासाठी संरचित.
अभिधम्म पिटक	उच्च शिक्षण/विश्लेषण (Higher Doctrine/Analysis)	पूर्ण पिटक म्हणून अनुपस्थित; केवळ मूलभूत मातिका (Matrices) समाविष्ट.	नंतरचा शैक्षणिक विकास; तिसऱ्या परिषदेत अंतिम स्वरूप.

या विश्लेषणावरून स्पष्ट होते की, अभिधम्म पूर्ण ग्रंथसंग्रह म्हणून उपस्थित नव्हता. थेरवाद परंपरेने नंतरच्या काळात तयार झालेल्या अभिधम्म ग्रंथांना त्यांच्या मूळ मातिकांशी जोडून, पहिल्या परिषदेपासूनच त्यांचे मूळ असल्याचे सिद्ध करून, या ग्रंथांना वैध canonical अधिकार प्राप्त करून दिला.

VI. निष्कर्ष आणि ऐतिहासिक चिकित्सा

पहिली धम्मसंगिती ही बौद्ध धर्माच्या इतिहासातील संस्थात्मक आणि धार्मिक दृष्ट्या एक महत्त्वपूर्ण पायाभरणी करणारी घटना ठरली.

A. धम्मसंगतीचे तात्काळ महत्त्व

या परिषदेने संघाला बुद्धांच्या शिकवणीचा एक अधिकृत आधार प्रदान केला, ज्याला नंतर तिपिटक (Vinaya and Sutta) म्हणून ओळखले गेले.⁶ सात महिने चाललेल्या या सामूहिक पाठांतराने बुद्धांच्या शब्दांचे (Buddhavacana) अचूक जतन केले.⁶ श्रुती युगात हे ज्ञान मौखिक परंपरेने शतकानुशतके पुढे नेले गेले.¹

सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, महाकश्यप यांच्या नेतृत्वाखालील शिस्तपालन आणि सामूहिक मान्यतेच्या प्रक्रियेने संघाचे रूपांतर एका व्यक्तिगत अनुयायी गटातून एका संघटित, नियमांवर आधारित धार्मिक संस्थेत केले. विनय आणि सुत्त यांचे हे प्राथमिक संकलन बौद्ध धर्माची नैतिक आणि वैचारिक चौकट निश्चित करणारे आधारस्तंभ ठरले.

B. ऐतिहासिक विश्वसनीयतेवरील वाद

पारंपारिक बौद्ध साहित्यात (उदा. विनयपिटक – Cullavagga, आणि महावंस) परिषदेचे तपशील दिलेले असले तरी, आधुनिक विद्वानांमध्ये पहिल्या चार परिषदांच्या ऐतिहासिक विश्वासार्हतेबद्दल गंभीर चर्चा आहे.⁵ काही विद्वानांचा युक्तिवाद आहे की कॅनॉनिकल नोंदींमध्ये विसंगती आहेत आणि धम्मग्रंथांना त्यांचे अंतिम स्वरूप येण्यास अनेक दशके लागली.⁵

कॅनॉनिकल कथने ही नंतरच्या काळात विशिष्ट साहित्य आणि पंथीय अधिकाराला (उदा. Theravāda) वैध ठरवण्यासाठी तयार केलेली एक मूलभूत कथा (Foundational Myth) असू शकते.⁵ तथापि, ५०० अर्हंतांनी विनय आणि सुत्तावर गंभीरपणे एकमत दर्शवल्याची कथा संघाला मूळ आणि निर्दोष प्रामाणिकता प्रदान करते, ज्यामुळे त्यांच्या शिकवणीची स्वीकृती अबाधित राहिली.

C. संश्लेषित निष्कर्ष

पहिली धम्मसंगिती ही बौद्ध धर्माच्या संस्थात्मक इतिहासातील एक आवश्यक कृती होती. या परिषदेने बुद्धांच्या धम्म आणि विनय या दोन मुख्य भागांचे त्वरित आणि कठोर संकलन करून, शिस्तीच्या संकटावर मात केली. अभिधम्मपिटकाचे अनुपस्थित असणे हे सूचित करते की, पहिल्या परिषदेच्या वेळी बौद्ध धर्माचे मुख्य लक्ष व्यावहारिक आचारसंहिता (Vinaya) आणि उपदेशांचे वर्णन (Sutta) यावर होते, तर जटिल तात्विक विश्लेषण (Abhidhamma) हा बौद्ध धर्माच्या संस्थात्मक आणि पंथीय विकासाचा नंतरचा टप्पा होता. परिणामी, १ली धम्मसंगिती ही बौद्ध कॅननच्या स्थापनेची सुरुवात आणि संघाच्या संस्थात्मक संरचनेची अधिकृत घोषणा होती.

वैशाली येथील महान :

द्वितीय बौद्ध संगीती (Dvitīya Saṅgīti) आणि स्थविरवाद तथा महासांघिक पंथांमधील मूलभूत विभाजन यांचे सर्वसमावेशक विश्लेषण

Chapter I: मूलभूत पंथभेदाची पार्श्वभूमी

१.१ द्वितीय संगीती (Sattasatikā) ची व्याख्या

द्वितीय बौद्ध संगीती, जी परंपरेने सातशे ज्येष्ठांची महासभा (Sattasatikā) म्हणून ओळखली जाते, ही बुद्धांच्या परिनिर्वाणानंतर साधारणपणे १०० वर्षांनी आयोजित करण्यात आली. या संगीतीचा प्राथमिक उद्देश बुद्धांच्या शिकवणीतील अशुद्धता दूर करणे आणि विनय पिटका ची पुनर्रचना करणे हा होता, कारण प्रादेशिक भिक्षूंच्या आचरणाने नियमांना आव्हान दिले होते. 

द्वितीय संगीती बौद्ध इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण वळण ठरली, कारण यातून पहिला औपचारिक पंथभेद (Saṃghabheda) निर्माण झाला, ज्यामुळे पुढील काळात अठरा प्रारंभिक बौद्ध पंथांच्या (Early Buddhist Schools) निर्मितीचा पाया घातला गेला. ही घटना केवळ शिस्तीचे उल्लंघन नव्हती, तर ती बौद्ध धर्माच्या संस्थात्मक आणि वैचारिक विकासातील एक निर्णायक विभाजन होती. 

१.२ प्रमुख नेते आणि निष्कर्षांचा सारांश

या विवादाचे मूळ वैशाली येथील वज्जीपुत्तक भिक्षूंनी (Vajjiputtakā) मांडलेल्या दहा नियमांमध्ये (दश वस्तू – dasa vatthūni) होते, जे त्यांच्या मते भिक्षूंसाठी अनुज्ञेय होते. या नियमांना रूढिवादी भिक्षूंनी, ज्यांना नंतर स्थविरवादी म्हटले गेले, त्यांनी जोरदार विरोध केला. यश काकंडकपुत्त (Yasa Kākandakaputta), सोरय्य-रेवत (Soreyya-Revata), आणि सब्बकामी (Sabbakāmi) यांसारख्या ज्येष्ठांनी या दहा नियमांना नियमविरोधी ठरवण्यासाठी ही सभा बोलावली. 

या संगीतीचा तात्काळ परिणाम म्हणजे वज्जीपुत्तकांनी रूढिवादी निर्णय स्वीकारण्यास नकार दिला. त्यांनी स्वतःचा एक स्वतंत्र पंथ स्थापन केला, ज्याला महासांघिक (Mahāsaṃghika) किंवा ‘महासभा’ असे नाव देण्यात आले. त्यांनी दहा हजार भिक्षूंसह एक मोठी अनुयायी संख्या असल्याचा दावा केला आणि स्वतःची स्वतंत्र धर्मग्रंथ संहिता आयोजित केली. 

१.३ स्पर्धात्मक सांप्रदायिक कथनांचे विहंगावलोकन

द्वितीय संगीतीचा ऐतिहासिक नोंदी गुंतागुंतीच्या आहेत, कारण त्या पाली/थेरवाद क्रॉनिकल्स (दीपवंस, महावंस, समंतपासादिका) आणि सर्वास्तिवाद/उत्तर परंपरा विनय ग्रंथांमध्ये उपलब्ध आहेत. या दोन्ही कथनांमध्ये तारीख आणि संगीतीच्या व्याप्तीबद्दल मतभेद आहेत. थेरवाद परंपरेनुसार, ही संगीती परिनिर्वाणानंतर १०० वर्षांनी झाली, तर सर्वास्तिवाद ग्रंथांनुसार ती ११० वर्षांनी झाली. याशिवाय, उद्देश केवळ विनय दुरुस्त करणे होता की संपूर्ण त्रिपिटकाचे संकलन करणे, यावरही मतांतर आहे, ज्यामुळे या घटनांचे गंभीर विश्लेषण आवश्यक ठरते. 

---

Chapter II: ऐतिहासिक आणि भौगोलिक आधार बिंदू

२.१ वैशाली: वज्जी भिक्षुवादाचे केंद्र

वैशाली (Vesālī), जिथे संगीती आयोजित करण्यात आली, हे शहर ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे होते. हे शहर जगातील पहिले प्रजासत्ताक मानले जाते, ज्यावर लिच्छवी कुळाचे राज्य होते. हे बौद्ध आणि जैन दोन्ही तीर्थक्षेत्रांचे एक मोठे केंद्र होते. वज्जीपुत्तक भिक्षूंचे नामकरण वज्जी कुळावरून झाले होते आणि ते या समृद्ध, प्रजासत्ताक केंद्रात मोठ्या संख्येने निवास करत होते. 

पाली परंपरेतील नोंदींनुसार, वज्जी भिक्षूंना “पूर्वेकडील” आणि रूढिवादी भिक्षूंना “पश्चिमेकडील” असे भौगोलिक वर्गीकरण दिले गेले होते. या भौगोलिक फरकावरून असे स्पष्ट होते की, परिनिर्वाणानंतर १०० वर्षांत, प्रादेशिक भिक्षूंच्या आचार-संहितांमध्ये लक्षणीय फरक पडले होते. वैशालीसारख्या मोठ्या, शहरी केंद्राच्या गरजा (उदा. पैसा स्वीकारण्याची गरज) आणि कठोर, बहुधा ग्रामीण भागातील ascetic (तपस्वी) नियमांमधील संघर्ष या विभाजनाला कारणीभूत ठरला असावा. 

२.२ कालानुक्रमाचा विवाद: १०० विरुद्ध ११० वर्षांची तुलना

द्वितीय संगीतीच्या कालखंडावर बौद्ध ग्रंथांमध्ये मतभेद आहेत.

पाली/थेरवाद परंपरा (महावंस, दीपवंस) नुसार, ही घटना परिनिर्वाणानंतर १०० वर्षांनी (अंदाजे इ.स.पूर्व ३८३) झाली. 

सर्वास्तिवाद ग्रंथ (उदा. सर्वास्तिवाद विनय, ह्युएन त्सांगचा महान प्रवास नोंदी) ही तारीख ११० वर्षांनी सांगतात. 

हा कालखंडातील फरक केवळ ऐतिहासिक त्रुटी नसून, प्रत्येक परंपरेने त्यांच्या संगीतीला प्रमाणित ‘शतक चिन्हाच्या’ जवळ ठेवून, स्वतःच्या ग्रंथांना सर्वात प्राचीन आणि अधिकृत ठरवण्याचा अंतर्गत प्रयत्न दर्शवतो. यामुळे प्रत्येक वंश स्वतःला बुद्धांच्या मूळ शिकवणीचा खरा वारसदार सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करत होता.

२.३ राजेशाही आश्रय: राजा कालाशोकाची भूमिका

ही संगीती राजा कालाशोक (Kalāśoka, इ.स.पूर्व ३९५-३६७) याच्या कारकिर्दीत आयोजित करण्यात आली, ज्याने राजा अजातशत्रूनंतर राज्य केले. बौद्ध इतिहासात राजा कालाशोकाचा गौरव केला जातो कारण त्याने या संगीतीला आश्रय दिला आणि आठ महिने चाललेल्या या भव्य कार्यासाठी योग्य सुविधा पुरवल्या. 

राजाच्या सहभागामुळे रूढिवादी ज्येष्ठांनी घेतलेला निर्णय राजमान्य ठरला. या राजमान्यतेमुळे, ज्या वज्जीपुत्तकांनी निर्णय नाकारला , ते (महासांघिक) संस्थात्मक स्तरावर अधिकृतपणे बाजूला सारले गेले, ज्यामुळे त्यांना एक पूर्णपणे स्वतंत्र, स्व-नियंत्रित ecclesiastical रचना तयार करण्यास भाग पाडले गेले. 

द्वितीय बौद्ध संगीतीचे तुलनात्मक विवरण

गुणधर्म	पाली/थेरवाद परंपरा (उदा. महावंस, समंतपासादिका)	सर्वास्तिवाद/उत्तर परंपरा (उदा. ह्युएन त्सांग, विनय ग्रंथ)	स्रोत संदर्भ
तारीख (परिनिर्वाणानंतर)	१०० वर्षे	११० वर्षे
संगीतीचा कालावधी	आठ महिने	निर्दिष्ट नाही (विनयासाठी लहान)
पाठपठणाचे स्वरूप	संपूर्ण पाठपठण (सूत्र, विनय, अभिधम्म)	मुख्यत्वे विनय पिटक दुरुस्ती
राजेशाही आश्रयदाता	राजा कालाशोक (इ.स.पूर्व ३९५-३६७)	राजा कालाशोक (आश्रय निश्चित)

---

Chapter III: शिस्तीचे संकट: दश वस्तू (Dasa Vatthūni) चे विश्लेषण

३.१ वज्जीपुत्तक भिक्षू आणि वादाचे मूळ

वज्जीपुत्तक हे वज्जी कुळाशी संबंधित भिक्षूंचा एक मोठा गट होता, जो वैशालीत राहत होता. यश काकंडकपुत्त या रूढिवादी ज्येष्ठाने त्यांच्या आचरणाचा सार्वजनिक निषेध केला, विशेषतः पैशाच्या वापराबाबत. 

हा वाद तेव्हा आणखी वाढला, जेव्हा वज्जी भिक्षूंनी यसाने धर्मोपदेशाशिवाय सामान्य लोकांना उपदेश केल्याबद्दल त्याच्यावर पातिसारनीय कम्मा (प्रायश्चित्त कृती) लादण्याचा प्रयत्न केला. हा प्रयत्न वज्जींनी यसाच्या अधिकाराला थेट आव्हान देण्यासाठी केला, ज्यामुळे संघात मोठ्या संघर्षाची ठिणगी पडली. 

३.२ दहा वस्तू (Dasa Vatthūni) चे तपशीलवार विश्लेषण

वज्जीपुत्तकांनी प्रस्तावित केलेले दहा नियम, जे त्यांना अनुज्ञेय वाटले होते, ते प्रत्यक्षात विनय पिटका मधील विविध नियमांचे उल्लंघन करत होते. हे नियम प्रामुख्याने अन्न, सांप्रदायिक प्रक्रिया आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे पैसा यासंबंधी होते. 

दश वस्तू (Dasa Vatthūni) आणि विनय नियम उल्लंघन

पाली संज्ञा	मराठी/इंग्रजी अर्थ	विनय उल्लंघनाची श्रेणी	प्रमुख परिणाम
सिंगिलोणकप्प	शिंगात मीठ साठवून ठेवणे	अन्न/साठवण नियम	साठवण मर्यादांचे उल्लंघन (सात दिवसांपेक्षा जास्त साठवण्यास मनाई)
दुवंगुलकप्प	दुपारनंतर सूर्याची सावली दोन बोटांएवढी पुढे सरकल्यावर अन्न खाणे	भोजन वेळ नियम	विकालभोजन (दुपारनंतर भोजन) नियमाचे उल्लंघन
गामंतरकप्प	एकदा भोजन झाल्यावर पुन्हा भिक्षा घेण्यासाठी गावात जाणे	भिक्षा/हालचाल नियम	भिक्षा गोळा करण्याच्या क्रमाचा भंग
आवसाकप्प	एकाच जिल्ह्यात राहणाऱ्या भिक्षूंनी उपोसथ (मासिक धर्मोपदेश) स्वतंत्रपणे करणे	सांप्रदायिक नियम	संघाच्या आवश्यक असलेल्या एकतेला कमकुवत करणे
अनुमतिकप्प	सभा अपूर्ण असताना अधिकृत कार्य पार पाडणे	प्रक्रियात्मक नियम	औपचारिक संघ कृतींसाठी आवश्यक गणसंख्येचे उल्लंघन
आचिण्णकप्प	आपल्या गुरूने केलेले आचरण पाळणे	व्याख्यात्मक/अधिकार नियम	संहिताबद्ध कायद्यापेक्षा प्रादेशिक परंपरेला प्राधान्य देणे
अमथितकप्प	दुपारच्या जेवणानंतर आंबट दही खाणे	अन्न नियम	अनुज्ञेय वेळेनंतर खाणे (दुवंगुलकप्पशी संबंधित)
जालोगिकप्प	किण्वन होण्यापूर्वी दारूचे सेवन करणे	पदार्थ नियम	निषिद्ध मादक पदार्थांचा वापर
निसिदनकप्प	योग्य आकाराचे नसलेले आसन वापरणे	मालमत्ता नियम	मठवासी वस्तूंच्या निर्धारित परिमाणांचे उल्लंघन
जातरूपरजतक्प्प	सोने आणि चांदी (पैसा) वापरणे/स्वीकारणे	आर्थिक नियम (सर्वाधिक वादग्रस्त)	चलन हाताळण्यास सक्त मनाई

३.३ विशेष अभ्यास: आर्थिक वाद (Jātarūparajatakappa)

दहावा मुद्दा, सोने आणि चांदीचा स्वीकार, हा वादाचा मुख्य केंद्रबिंदू होता. हा नियम नवशिक्या भिक्षूंनी पाळल्या जाणाऱ्या दहा शिलांपैकी एकाचा आणि पूर्ण-दीक्षित भिक्षूंसाठी असलेल्या पातिमोक्खा नियमांचा थेट भंग करत होता. वैशालीतील वज्जी भिक्षूंनी संघाच्या गरजांसाठी सामान्य शिष्यांकडून कहापणा (नाणी) गोळा करण्याचा प्रयत्न केला होता. 

जातरूपरजतक्प्प हे आर्थिक वास्तव आणि आध्यात्मिक कठोरता यांच्यातील गंभीर संघर्ष दर्शवते. वैशाली हे प्रमुख शहरी केंद्र असल्याने , मोठ्या वज्जी संघाला पायाभूत सुविधा, आरोग्यसेवा आणि प्रवासासाठी जटिल व्यवस्थापनाची गरज होती. पैसा स्वीकारल्याने संस्थात्मक शाश्वतता सुकर झाली असती, जरी त्यासाठी जगातील संपत्ती हाताळण्याच्या कठोर नियमांशी तडजोड करावी लागली तरी. हा संघर्ष संस्था टिकवण्याची व्यावहारिक गरज विरुद्ध बुद्धांनी घालून दिलेली तपस्वी शुद्धता यावर आधारित होता. 

---

Chapter IV: मध्यस्थी आणि निकाल: संगीतीचे कामकाज

४.१ सभेचे आयोजन आणि ज्येष्ठांची भूमिका

रूढिवादी भिक्षूंचा प्रतिसाद जलद आणि व्यापक होता. यश काकंडकपुत्त यांनी पावा (पश्चिम) आणि अवंती (दक्षिण) येथील भिक्षूंना बोलावले आणि शंभूत साणवासी तसेच सोरय्य-रेवत यांसारख्या आदरणीय ज्येष्ठांशी सल्लामसलत केली. अखेरीस, सब्बकामी यांनी वैशालीतील वालिकाराम येथे या संगीतीचे अध्यक्षस्थान भूषवले. संपूर्ण भारतातून ज्येष्ठांचा सहभाग यावरून स्पष्ट होते की, वज्जी भिक्षूंचे प्रस्ताव संपूर्ण monastic कोडच्या अखंडतेसाठी गंभीर धोका मानले गेले होते. 

४.२ निर्णय आणि औपचारिक अस्वीकार

या संगीतीने दश वस्तू वर औपचारिक चर्चा केली आणि विनया च्या प्रक्रियात्मक पुनरावलोकनाद्वारे सर्व दहा मुद्दे नियमबाह्य ठरवले. हा निर्णय वज्जी भिक्षूंना कळवण्यात आला, पण त्यांनी तो त्वरित नाकारला आणि ते संघातून बाहेर पडले. 

४.३ पाठपठण आणि कालावधी: संहितात्मक एकत्रीकरण

विनय वादाचा निकाल लागल्यानंतर, सोरय्य-रेवत यांच्या नेतृत्वाखाली ७०० भिक्षूंनी धर्म आणि विनयाचे मोठे पाठपठण केले. हे पाठपठण तब्बल आठ महिने चालले. 

या आठ महिन्यांच्या विलक्षण दीर्घ कालावधीवरून एक महत्त्वाचा निष्कर्ष निघतो: ज्येष्ठांनी या एकत्रिकरणाचा उपयोग केवळ विनय दुरुस्त करण्यासाठी नाही, तर संपूर्ण त्रिपिटका चे व्यापक पुन:संकलन करण्यासाठी केला असावा, जसा महावंस आणि समंतपासादिका मध्ये उल्लेख आहे. यावरून असे सूचित होते की रूढिवादी गटाला विनय संकटाच्या पलीकडे व्यापक वैचारिक अशुद्धी दिसली असावी, ज्यामुळे त्यांनी पूर्ण संहिता प्रमाणित करण्याचे आणि एकरूप करण्याचे मोठे प्रयत्न केले. 

---

Chapter V: पाठपठणाची व्याप्ती: विनय सिद्धी की त्रिपिटक संगीती

५.१ प्राथमिक आदेश: विनय शुद्धीकरण (Sāsana Suddhi)

संगीतीचा मुख्य उद्देश विनय पिटका दुरुस्त करणे आणि वज्जींच्या पंथविरोधी कृत्यांमुळे होणाऱ्या सासना (शिकवणी) च्या पतनापासून संरक्षण करणे हा होता, यावर सर्वमान्यता आहे. 

५.२ त्रिपिटकाच्या ‘संपूर्ण पाठपठणा’चा पुरावा

बौद्ध भाष्ये, विशेषतः बुद्धघोषाच्या समंतपासादिका या विनयवरील प्रसिद्ध भाष्यामध्ये असे नमूद केले आहे की, भिक्षूंनी तिन्ही पिटक जाणणाऱ्या भिक्षूंना निवडले आणि “धम्म आणि विनय पठण करण्याचा” निर्णय घेतला. 

या नोंदीनुसार, हे कार्य पहिल्या संगीतीत कश्यपाने (Kāśyapa) धम्माचे पिटक संकलित केले त्यापेक्षा वेगळे नव्हते, जे संपूर्ण ग्रंथाचे पुनरावलोकन दर्शवते. ग्रंथांवरून असेही सूचित होते की, पहिल्या संगीतीत केवळ अंशतः संकलित झालेले अभिधम्म पिटक (Abhidharma Piṭaka), वैशालीत “अधिक पूर्णपणे” तयार केले गेले. या तिन्ही पिटकांचे—सूत्र, विनय, आणि अभिधम्म—पूर्ण वाचन झाल्यामुळे, या संगीतीला “संपूर्ण पाठपठण” असेही म्हटले जाते. 

‘संपूर्ण पाठपठणा’चा दावा करणे हे स्थविरवाद्यांचे एक धोरणात्मक सांप्रदायिक प्रमाणिकरण होते. त्यांनी आठ महिने चाललेल्या या प्रक्रियेद्वारे त्रिपिटकाला त्यांच्या अधिकाराखाली अंतिम रूप देऊन, त्यांची doctrinal वैधता स्थापित केली. या कृतीमुळे महासांघिकांनी आयोजित केलेले समांतर पाठपठण (जे त्यांनी संगीतीच्या निर्णयानंतर केले ) तात्विकदृष्ट्या अपूर्ण किंवा कमतरतेचे ठरवले गेले, ज्यामुळे रूढिवादी गटाचा बुद्धांच्या मूळ शिकवणीचे खरे रक्षक म्हणून दावा अधिक मजबूत झाला. 

---

Chapter VI: सांप्रदायिक बौद्ध धर्माचा उदय: स्थविरवाद आणि महासांघिक

६.१ औपचारिक पंथभेद (Saṃghabheda)

रेवताच्या संगीतीचा निर्णय स्वीकारण्यास नकार देऊन, वज्जीपुत्तकांनी औपचारिकरित्या संघभेद केला आणि स्वतःची स्वतंत्र सभा (पाठपठण) आयोजित केली. महासांघिक (Great Assembly) या नावाने उदयास आलेला हा पहिला मोठा पंथभेद होता, जो स्थविरवादापासून (Way of the Elders) वेगळा झाला. दहा हजार भिक्षूंची संख्या असल्याच्या त्यांच्या दाव्याने त्यांना त्वरित एक शक्तिशाली आणि भिन्न गट म्हणून स्थापित केले. 

६.२ स्थविरवाद वंश (ज्येष्ठ)

स्थविरवाद परंपरेने रूढिवादी, ऑर्थोडॉक्स गटाचे प्रतिनिधित्व केले, ज्याने संगीतीने स्थापित केलेल्या विनय नियमांचे कठोर पालन करण्यावर लक्ष केंद्रित केले. या वंशातून पुढे सर्वास्तिवादी (Sarvāstivādins), सम्मतीय (Sammatiyas), आणि विभाज्यवादी (Vibhajyavādins) यांसारखे उप-पंथ निर्माण झाले. श्रीलंकेत स्थायिक झालेले विभाज्यवादी, स्थविरवादाचे पाली रूप म्हणून, आधुनिक थेरवाद पंथ (Theravāda) बनले, जो आज श्रीलंका, म्यानमार (बर्मा), थायलंड आणि कंबोडियामध्ये प्रचलित आहे. 

६.३ महासांघिकांचे प्रारंभिक वैविध्यीकरण

महासांघिक पंथ अंतर्गत वैचारिक बदलांमुळे लवकरच अनेक उप-पंथांमध्ये विभागला गेला, ज्यात लोककोत्तरवादी (Lokottaravādins), एकव्यावहारिक (Ekavyavaharikas), आणि कौक्कुटिक (Kaukkutikas) यांचा समावेश होता. 

या पंथाच्या सुरुवातीच्या आणि जलद उपविभाजनावरून असे दिसते की महासांघिक पंथ वेगळे झाल्यावर वैचारिकदृष्ट्या एकसंध नव्हता, तर त्यांनी केवळ संघाच्या (आणि संगीतीचे नेतृत्व करणाऱ्या अर्हतांच्या) केंद्रीय अधिकाराला नाकारण्यासाठी एकत्र आले होते. या पंथभेदाने धार्मिक अधिकाराची पुनर्व्याख्या केली. स्थविरवाद्यांनी अधिकार ग्रंथात (अंतिम त्रिपिटक) आणि अर्हतांमध्ये (ते जतन करणारे ज्येष्ठ) ठेवला, तर महासांघिकांनी अर्हतांना नाकारून, बुद्धाचे स्वरूप अधिक transcendental (पराभूत) आणि धर्म अधिक विधी-मुक्त मानले, ज्यामुळे त्यांना अधिक व्याख्यात्मक स्वातंत्र्य मिळाले.

---

Chapter VII: महायानाचे बीज: तात्विक मतभेद

७.१ अर्हत आदर्शावर टीका (चूक होण्याचा सिद्धांत)

महासांघिकांनी (आणि त्यांच्या उप-पंथांनी) केलेली एक महत्त्वाची तात्विक मांडणी म्हणजे अर्हतांच्या चुका होण्याचा (fallibility) सिद्धांत. महासांघिकांनी असा युक्तिवाद केला की अर्हत पूर्णपणे अचूक (infallible) नसतात आणि ते त्यांच्या प्राप्त स्थितीपासून खाली घसरू शकतात, जो अर्हतांना पूर्णपणे परिपूर्ण मानणाऱ्या स्थविरवाद्यांच्या दृष्टिकोनाच्या पूर्णपणे विरुद्ध होता. 

हा वैचारिक बदल पंथभेदाचे समर्थन करण्यासाठी आवश्यक होता. जर वज्जींच्या कृत्यांना condemn (निंदा) करणारे ज्येष्ठ (अर्हत) चूक करू शकणारे असतील, तर विनय नियमांचे स्पष्टीकरण देण्याचा आणि संगीतीचे अध्यक्षस्थान भूषवण्याचा त्यांचा अधिकार अवैध ठरतो. या बदलाने पुढे महायान बौद्ध धर्माच्या बोधिसत्व आदर्शाला चालना दिली, जो अर्हत्त्वाला कमी महत्त्वाचे, अंतिम नसलेले ध्येय मानतो. 

७.२ पराभूत बुद्ध (Lokottaravāda)

महासांघिकांनी, विशेषतः लोककोत्तरवाद्यांनी, बुद्धांचे स्वरूप transcendental (पराभूत) आणि supramundane (अलौकिक) आहे, याचा जोरदार पुरस्कार केला. या दृष्टिकोनानुसार, बुद्ध हे पूर्णपणे अलौकिक अस्तित्त्व होते, आणि त्यांचे पृथ्वीवरील प्रकटीकरण केवळ प्राण्यांच्या हितासाठी एक साधन (nirmāṇakāya) होते. 

बुद्धांना अलौकिक, परिपूर्ण अस्तित्त्व म्हणून उंचावल्याने (लोककोत्तरवाद) , त्याच वेळी संस्थात्मक अर्हतांचा दर्जा कमी झाला. यामुळे ज्येष्ठ (अर्हत) यांनी प्राप्त केलेले ध्येय आणि अंतिम, पराभूत मार्ग (बुद्धत्व) यांच्यातील दरी वाढली, जी महायान विश्वरचनेचा एक मुख्य भाग बनली. 

७.३ प्रारंभिक महायानशी संबंध

विद्वान अनेकदा महायान बौद्ध धर्माचे मूळ महासांघिक शाखेत शोधतात. महासांघिकांच्या प्रमुख संकल्पना, ज्या महायानाची पूर्वसूचना देतात, त्या खालीलप्रमाणे आहेत: 

चित्ताची शुद्धता: मनाची आंतरिक शुद्धता आणि तेजस्विता (prakṛtiś cittasya prabhāsvarā) चा सिद्धांत. 

वैश्विक बुद्ध: संपूर्ण विश्वात अनेक समकालीन बुद्ध आणि बोधिसत्त्व अस्तित्वात आहेत ही संकल्पना. 

तथागतगर्भ कनेक्शन: अर्हतांच्या चूक होण्याच्या सिद्धांतामुळे, सर्व प्राण्यांमध्ये बुद्धत्व प्राप्त करण्याची क्षमता आहे या सिद्धांताला (जो तथागतगर्भ सिद्धांताचा आधार आहे) पाठिंबा मिळाला. ऐतिहासिकदृष्ट्या, महासांघिकांचा प्रसार दक्षिण भारतातील (आंध्र प्रदेश) केंद्रांमध्ये झाला होता, जिथे नागार्जुनसारख्या मूलभूत महायान विचारवंतांनी त्यांचे सिद्धांत विकसित केले. 

---

Chapter VIII: निष्कर्ष: द्वितीय संगीतीचा चिरस्थायी वारसा

८.१ संगीतीच्या दुहेरी भूमिकेचे संश्लेषण

द्वितीय बौद्ध संगीतीने एकाच वेळी दोन विरोधाभासी परिणाम साधले: राजा कालाशोकाच्या आश्रयाने, तिने विनय संहिता अधिक कठोर केली (स्थविरवाद/थेरवाद रूढिवादी परंपरेचा पाया सुरक्षित केला). परंतु, त्याच वेळी, तिने महासांघिक पंथाच्या रूपाने पहिला वैचारिक भंग निर्माण केला, ज्यामुळे पुढे महायान चळवळीचा उदय झाला.

८.२ बौद्ध विघटनाचे स्वरूप

वैशाली येथील द्वितीय संगीती ने भारतीय बौद्ध धर्मातील सांप्रदायिक विघटनाचे चिरस्थायी स्वरूप स्थापित केले. हे विभाजन क्वचितच केवळ वैचारिक होते, तर ते तीन प्रमुख घटकांच्या त्रिकुटातून उद्भवले: (१) विनय विवाद (दश वस्तू), (२) भौगोलिक आणि आर्थिक भिन्नता (पूर्वेकडील विरुद्ध पश्चिमेकडील भिक्षू, शहरी विरुद्ध तपस्वी पद्धती), आणि (३) वैचारिक औचित्य (अर्हत आदर्शावर टीका). 

८.३ पुढील सांप्रदायिक विकासावर परिणाम

वैशालीतील पंथभेदाने पुढील शतकांमध्ये अठरा प्रारंभिक बौद्ध पंथांच्या वाढीस थेट जन्म दिला. स्थविरवाद आणि महासांघिक हे दोन मूलभूत प्रवाह बनले, ज्यातून इतर सर्व निकाय (शाळा) उदयास आले. स्थविरवाद प्रवाहात अशा शाळांचा समावेश होता ज्यांनी घटनांच्या (phenomena) वास्तविकतेवर जोर दिला (उदा. सर्वास्तिवाद), तर महासांघिक प्रवाहात transcendental दृष्टिकोन आणि तात्विक संकल्पनांवर भर दिला गेला, ज्यामुळे बौद्ध धर्माच्या इतिहासातील सर्वात महत्त्वपूर्ण वैचारिक उत्क्रांतीला चालना मिळाली. 

तिसरी बौद्ध संगीती (तृतीय संगीती): सम्राट अशोक यांच्या नेतृत्वाखालील धार्मिक शुद्धीकरण आणि वैश्विक धर्मप्रसाराचा निर्णायक टप्पा

I. प्रस्तावना आणि ऐतिहासिक संदर्भ

तिसरी बौद्ध संगीती, ज्याला तृतीय संगीती म्हणूनही ओळखले जाते, भारतीय इतिहासातील एका निर्णायक टप्प्यावर आयोजित करण्यात आली होती. इ.स.पूर्व तिसऱ्या शतकात, मगध साम्राज्याच्या विस्तारानंतर आणि सम्राट अशोकांच्या अभूतपूर्व धर्मप्रसाराच्या काळात या संगीतीला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले. ही संगीती केवळ धार्मिक शुद्धीकरणासाठीच नव्हे, तर बौद्ध धर्माला एका प्रादेशिक पंथातून वैश्विक धर्मात रूपांतरित करण्यासाठी एक कार्यात्मक केंद्र ठरली.

अ. मौर्य साम्राज्यातील स्थिती: अशोकाचे परिवर्तन (सुमारे २६८–२५० ई.स.पूर्व)

सम्राट अशोक, मौर्य घराण्याचे तिसरे आणि सर्वात मोठे शासक होते. त्यांच्या राजवटीची सुरुवात मोठ्या लष्करी विजयांनी झाली, ज्याचा कळस कलिंगच्या क्रूर युद्धात (सुमारे २६० ई.स.पूर्व) झाला. या युद्धामुळे झालेले रक्तपात आणि विनाश पाहून अशोकांना तीव्र पश्चात्ताप झाला आणि या घटनेने त्यांच्या जीवनात आणि प्रशासनात मोठे परिवर्तन घडवले. यानंतर त्यांनी स्वतःला धम्म (धार्मिक आचरण) च्या प्रसारासाठी समर्पित केले. 

अशोकांनी कलिंग युद्ध होण्यापूर्वीच स्वतःला बौद्ध म्हणून घोषित केले असले तरी, या युद्धानंतर त्यांचे बौद्ध धर्माप्रती असलेले समर्पण अधिक दृढ झाले आणि त्यांनी बौद्ध तत्त्वे आपल्या विशाल साम्राज्याच्या प्रशासनासाठी लागू करण्यास सुरुवात केली. तिसरी संगीती पाटलीपुत्र (सध्याचे पटना) येथील अशोकराम विहार येथे सुमारे २५० ई.स.पूर्व या काळात संपन्न झाली. या संगीतीचे संरक्षक सम्राट अशोक होते, आणि त्याचे अध्यक्षपद त्यांचे आध्यात्मिक गुरू, वयोवृद्ध मोग्गलिपुत्त तिस्स महाथेर यांनी भूषवले होते. 

ब. संघ शुद्धीकरणाचे संकट

या संगीतीचे पारंपरिक कारण म्हणजे बौद्ध संघा (भिक्षु समुदाय) मध्ये वाढलेला भ्रष्टाचार, वैचारिक मतभेद आणि खोट्या भिक्षूंचा (खोटे भिक्षू) शिरकाव दूर करणे हा होता. अशोकांचे साम्राज्य धार्मिक दृष्ट्या वैविध्यपूर्ण होते आणि काही विघटनकारी घटक, कदाचित शाही आश्रय मिळवण्याच्या उद्देशाने, बौद्ध भिक्षूंच्या रूपात विहारामध्ये प्रवेश करत होते. 

हा वाद केवळ किरकोळ विनय नियमांच्या उल्लंघनापुरता मर्यादित नव्हता, जसे दुसरे बौद्ध परिषदेत घडले होते. या संघीतीत मूलभूत तात्विक आणि धर्मशास्त्रीय मतभेद उपस्थित होते, विशेषतः ब्रह्मांडशास्त्र आणि आत्म्याच्या (स्व) स्वरूपाबद्दल. यामुळे संघ अनेक प्रतिस्पर्धी पंथांमध्ये विभागला गेला होता, ज्यामुळे धर्माची शुद्धता धोक्यात आली होती.

विश्लेषणात्मक निष्कर्ष: राज्यसत्ता आणि वैचारिक अधिकारांमधील संबंधांचे स्वरूप समजून घेणे येथे आवश्यक आहे. अशोकाचे आश्रयदातेत्व केवळ निष्क्रिय दानधर्माचे नव्हते; तर त्यांनी धर्मानुसार शुद्धता राखण्यासाठी सक्रिय हस्तक्षेप केला. त्यांचे आध्यात्मिक गुरू मोग्गलिपुत्त तिस्स यांनी अशोकांच्या या हस्तक्षेपाला तात्विक अधिष्ठान पुरवले. साम्राज्याला धर्मप्रचारासाठी एका शुद्ध आणि एकसंध विचारधारेची गरज होती, आणि संघाला आपल्या तात्विक निर्णयांना प्रभावीपणे लागू करण्यासाठी राज्याच्या पाठिंब्याची आवश्यकता होती. यामुळे तिसरी संगीती मूलतः एक राजकीय-तात्विक घटना ठरली, जिथे धार्मिक सत्याची परिभाषा ही शाही प्रशासनाच्या कार्याचा भाग बनली. 

II. धार्मिक शुद्धीकरणाची आवश्यकता आणि शाही अंमलबजावणी

तिसऱ्या संगीतीचे आयोजन मुख्यतः विभज्यवाद (विश्लेषणवाद) या परंपरेच्या तात्विक शुद्धतेची पुनर्रचना आणि अंमलबजावणी करण्यासाठी करण्यात आले होते.

अ. मतभेदांची व्याप्ती

या काळात झालेले विभाजन प्रामुख्याने अशोकांच्या परिवर्तनानंतर विकसित झालेल्या बौद्ध धर्माच्या विविध शाळांच्या विचारांमुळे झाले होते. या शाळा विभज्यवाद (ज्याला नंतर थेरवाद म्हणून ओळखले गेले) च्या मुख्य सिद्धांतांना आव्हान देत होत्या. या संघर्षात केवळ तात्विक मतभेदच नव्हते, तर ब्राह्मणांसारख्या इतर धर्मीयांकडून मिळालेल्या तीव्र आव्हानाच्या पार्श्वभूमीवर बौद्ध धर्माचे धर्मप्रचारक स्वरूप निश्चित करण्याची गरज होती. 

ब. अशोकांचा हस्तक्षेप: फूट पाडणारे आज्ञालेख (Schism Edicts)

एक प्रमुख इतिहासलेखन आव्हान हे आहे की, अशोकांनी जारी केलेल्या शिलालेखांमध्ये, ज्यात त्यांच्या धम्म सुधारणांचे विस्तृत वर्णन आहे, त्यात तिसऱ्या संगीतीचा स्पष्ट उल्लेख नाही. सम्राट अशोकांचे शिलालेख सामान्य नैतिक तत्त्वे (धम्म) आणि आंतर-धर्मीय सौहार्दावर लक्ष केंद्रित करतात, जे सर्व नागरिकांसाठी (ब्राह्मण आणि श्रमण दोघांसाठी) लागू होते. 

तथापि, सारनाथ आणि कौशांबी येथे सापडलेले ‘फूट पाडणारे आज्ञालेख’ (Schism Edicts) महत्त्वपूर्ण अप्रत्यक्ष पुरावे म्हणून कार्य करतात. या आज्ञालेखांमध्ये, अशोक फूट पाडणाऱ्या भिक्षूंना संघातून हद्दपार करण्याची आणि त्यांना त्यांचे पिवळे वस्त्र सोडून पांढरे वस्त्र (गृहस्थांचे प्रतीक) परिधान करण्याची धमकी देतात. 

हा आदेश Uposatha (उपोसथ) दिवसांच्या शुद्धतेची अंमलबजावणी करण्याच्या राजाच्या प्रयत्नांशी सुसंगत आहे. Uposatha दिवस पौर्णिमा आणि अमावस्येला पाळले जातात, जेव्हा भिक्षू नियमांची (Bhikkhu Pāṭimokkha) पाक्षिक कबुलीजबाब आणि पठण करतात. विघटनकारी भिक्षूंना काढून टाकण्याची धमकी पोट्टिमोंखा (Pāṭimokkha) चे शुद्ध पालन सुनिश्चित करण्यासाठी होती. 

याव्यतिरिक्त, भाब्रू आज्ञालेख (Bhabru Edict) अशोकांना थेट धम्म शी जोडतो, जिथे ते भिक्षू, नन आणि सामान्य अनुयायांना विशिष्ट धार्मिक प्रवचने शिकण्यास सांगतात. हे दर्शविते की राजा केवळ सामान्य नैतिकतेतच नव्हे, तर तात्विक अभ्यासक्रमातही (canonical curriculum) खोलवर गुंतलेले होते. 

विश्लेषणात्मक निष्कर्ष: शिलालेखांचे मौन आणि इतिहासलेखांचे समर्थन यांचा समन्वय साधणे महत्त्वाचे आहे. तिसरी संगीती ही प्रामुख्याने विभज्यवाद पंथाने आयोजित केलेली एक अंतर्गत, पंथीय शुद्धीकरण प्रक्रिया होती. अशोकांनी या घटनेला आपल्या सार्वत्रिक धम्म प्रशासनाचा भाग म्हणून नव्हे, तर आपल्या आवडत्या पंथाला (विभज्यवाद) स्थिर करण्यासाठीचे एक प्रशासकीय पाऊल मानले असावे. यामुळे, आज्ञालेखांमध्ये त्याचा स्पष्ट उल्लेख नाही, कारण आज्ञालेख सर्वधर्मीय प्रेक्षकांसाठी होते. फूट पाडणारे आज्ञालेख मात्र या संगीतीच्या निर्णयांची स्थानिक स्तरावर अंमलबजावणी करण्याचे एक विशिष्ट साधन होते. 

III. तात्विक संघर्ष आणि विभज्यवाद सिद्धांताचे एकत्रीकरण

तिसऱ्या बौद्ध संगीतीचे केंद्रस्थान म्हणजे तात्विक विवादांचे निराकरण करणे आणि विभज्यवाद परंपरेच्या सीमा निश्चित करणे हा होता.

अ. मोग्गलिपुत्त तिस्स आणि कथावत्थु

या संगीतीत मोग्गलिपुत्त तिस्स यांच्या अध्यक्षतेखाली सुमारे एक हजार भिक्षूंनी भाग घेतला. त्यांचे सर्वात महत्त्वाचे योगदान म्हणजे कथावत्थु (Points of Controversy) या ग्रंथाचे संकलन. हा ग्रंथ अभिधम्म पिटकाचा पाचवा भाग आहे. 

कथावत्थु मध्ये विविध प्रतिस्पर्धी शाळांच्या मतांचे सादरीकरण आणि त्यांचे पद्धतशीर खंडन करण्यासाठी कठोर द्वंद्वात्मक स्वरूपाचा (dialectical format) वापर केला जातो. या खंडनाद्वारे विभज्यवाद (‘विश्लेषणवादाचे मत’) या दृष्टिकोनाची तात्विक अचूकता सुनिश्चित करण्यात आली. 

ब. प्रमुख मतभेदांचे खंडन (धार्मिक दावे)

कथावत्थु मध्ये अंदाजे ५०० प्रमुख आणि ५०० लहान तात्विक मुद्द्यांचे खंडन केले गेले आहे. यात विशेषतः सर्वास्तिवाद आणि पुद्गलवाद या शाळांच्या मतांना लक्ष्य करण्यात आले. 

१. सर्वास्तिवादाचे आव्हान: कालातीत शाश्वतवाद (Temporal Eternalism)

सर्वास्तिवादी या मताचे होते की “सर्व काही अस्तित्वात आहे” (sarvam asti). याचा अर्थ असा की सशर्त आणि बिनशर्त धर्मा (घटक) तिन्ही कालखंडात—भूतकाळ, वर्तमानकाळ आणि भविष्यकाळ—अस्तित्वात राहतात. 

विभज्यवादाचे खंडन: हे मत बौद्ध धर्माच्या मूलभूत तत्त्व, अनित्यता (anicca) आणि सशर्त वास्तवाच्या विरुद्ध होते. थेरवाद्यांचा युक्तिवाद होता की अस्तित्व पूर्वतयारीच्या अटींवर अवलंबून असते; भूतकाळ आणि भविष्यकाळ हे केवळ नामनिर्देशन आहेत, तर केवळ वर्तमान क्षण (किंवा धर्म) वास्तविक अस्तित्व धारण करतो. 

२. पुद्गलवादाचे आव्हान: वास्तविक ‘व्यक्ती’ (The Real ‘Person’)

पुद्गलवाद शाळेने पुद्गल (व्यक्ती किंवा आत्मा) च्या संदर्भात एक विशिष्ट सिद्धांत मांडला. यानुसार, पुद्गल एका विशिष्ट अर्थाने एक वास्तविक आणि अंतिम सत्य म्हणून अस्तित्वात असतो आणि तोच एका जन्मातून दुसऱ्या जन्मात संक्रमित होतो. 

विभज्यवादाचे खंडन: हे मत बौद्ध धर्माच्या मूळ सिद्धांताचे, म्हणजेच अनत्ता (अनात्मवाद) चे गंभीर खंडन करणारे मानले गेले. कथावत्थु ने या विचाराचे कठोरपणे खंडन केले, ज्यामुळे कोणत्याही कायमस्वरूपी कर्त्याशिवाय केवळ चेतनेची निरंतर, अनात्मिक साखळी असते, या संकल्पनेची पुष्टी झाली. 

३. अर्हत (Arahant) ची स्थिती

या संगीतीने हे मतही फेटाळले की पूर्णत्वास पोहोचलेला अर्हत (परिपूर्ण व्यक्ती) आपल्या सिद्धीतून भ्रष्ट होऊ शकतो, त्याला रात्रौ वीर्यपतन होऊ शकते, किंवा त्याला ज्ञानाची कमतरता भासू शकते. 

महत्व: विभज्यवाद शाळेसाठी अर्हता (Arahantship) ची अपरिवर्तनीयता (infallibility) कायम ठेवणे आवश्यक होते, कारण ते या मार्गाच्या आध्यात्मिक अधिकारासाठी आणि अंतिम उद्दिष्टासाठी महत्त्वपूर्ण होते.

क. तात्विक निष्कर्ष

कथावत्थु चे संकलन आणि औपचारिक स्वीकृती यामुळे विभज्यवाद शाळेसाठी अभिधम्म पिटक पूर्ण झाले, परिणामी पाली भाषेतील त्रि-पिटक (Pāli Canon) आजच्या स्वरूपात निश्चित झाले. ही तात्विक एकसंधता धम्म-दूतांनी जगभर प्रचार करण्यासाठी आवश्यक होती. 

कथावत्थु (Kathāvatthu) मधील प्रमुख तात्विक खंडनांचे सार

विवादास्पद मुद्दा (वाद)	संबंधित शाळा	विभज्यवादाने खंडन केलेले मुख्य मत	संगीतीसाठी तात्विक महत्व
सर्वं अस्ति (सर्व काही अस्तित्वात आहे)	सर्वास्तिवाद	सर्व धर्मा (घटक) तिन्ही कालखंडात (भूत, वर्तमान, भविष्य) कायमस्वरूपी अस्तित्वात असतात.	क्षणभंगुरतेच्या सिद्धांताची पुष्टी करून कालातीत शाश्वतवाद फेटाळला.
पुद्गल (व्यक्तिमत्त्व)	पुद्गलवाद	‘व्यक्ती’ किंवा आत्मा एक वास्तविक आणि अंतिम घटक म्हणून अस्तित्वात असतो.	अनात्मवाद (Anattā) च्या मूलभूत सिद्धांताची पुष्टी केली.
अर्हताची पतनाधीनता	सम्मितीय/इतर	पूर्णत्वास पोहोचलेला अर्हत आपल्या सिद्धीतून भ्रष्ट होऊ शकतो.	अर्हत परंपरेची अपरिवर्तनीय आध्यात्मिक अधिकारिता स्थापित केली.
चेतनेचा कालावधी	पुब्बसेलियस/इतर	चेतनेची घटना एका दिवसापेक्षा जास्त काळ टिकू शकते.	चेतनेच्या क्षणिक स्वरूपाची पुष्टी केली, जी अभिधम्म विश्लेषणासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.

विश्लेषणात्मक निष्कर्ष: तिसरी संगीती हा बौद्ध धर्मातील औपचारिक पंथीय विभागणीचा क्षण ठरला. कथावत्थु संकलित करून, विभज्यवाद शाळेने एक निश्चित तात्विक मानक तयार केले, ज्याद्वारे सर्वास्तिवाद सारख्या इतर प्रमुख शाळांना औपचारिकपणे ‘विधर्मी’ (heretical) म्हणून घोषित केले गेले. या घटनेमुळे पंथांमध्ये भौगोलिक विभाजन झाले: विभज्यवाद श्रीलंकेत आणि आग्नेय आशियात स्थिरावला, तर सर्वास्तिवाद उत्तर-पश्चिमेकडे काश्मीर आणि मध्य आशियात पसरला, ज्यामुळे पुढे महायान परंपरेचा विकास झाला. या संगीतीने हे सुनिश्चित केले की धम्म-दूतांमार्फत प्रसारित होणारी विचारधारा राजमान्य आणि शुद्ध केलेली होती. 

IV. महान धर्मप्रसार मोहिम: अशोकाचे धम्म-दूत (Dhamma-Dūtas)

तिसऱ्या संगीतीचा सर्वात दूरगामी परिणाम म्हणजे नऊ संघटित धर्मप्रसार मोहिमा पाठवण्याचा निर्णय. या निर्णयामुळे बौद्ध धर्म एका प्रादेशिक तत्त्वज्ञानातून आंतरखंडीय चळवळीत रूपांतरित झाला. 

अ. सार्वत्रिकीकरणाची रणनीती

या मोहिमांचा उद्देश बौद्ध धर्माचा सार्वत्रिक प्रचार करणे, विशेषतः ब्राह्मण आणि इतर गैर-बौद्ध प्रणालींकडून मिळालेल्या आव्हानाला तोंड देणे हा होता. अशोकांनी त्यांच्या साम्राज्याच्या पलीकडे भूमध्यसागरापर्यंत हेलनवादी राजांच्या प्रदेशात दूत पाठवल्याचे नमूद केले आहे. 

स्रोतांचे मूल्यांकन: Pāli Chronicles (श्रीलंकेतील इतिहासग्रंथ) मध्ये सूचीबद्ध केलेल्या विशिष्ट थेरांच्या नेतृत्वाखालील धर्मप्रसार मोहिमा आणि अशोकांच्या शिलालेखांमध्ये नमूद केलेल्या सामान्य धम्म दूतांमध्ये फरक करणे महत्त्वाचे आहे. संगीतीने पाठवलेले दूत हे शासन (धर्माची संस्था) स्थापित करण्यासाठी समर्पित ज्येष्ठ थेर होते. 

ब. नऊ धम्म-दूतांच्या मोहिमांचे विश्लेषण

पाली इतिहासग्रंथ नऊ मुख्य मोहिमा, त्यांचे प्रमुख भिक्षू आणि गंतव्यस्थानांची प्रमाणित यादी देतात:

नऊ धम्म मोहिमा (Dhamma-Dūtas)

मिशनरी (थेर)	गंतव्य क्षेत्र (शास्त्रीय नाव)	आधुनिक स्थान	उपदेशित मुख्य प्रवचन
मज्झन्तिक	कस्सिरा आणि गांधार	काश्मीर आणि गांधार (वायव्य भारत/पाकिस्तान)	–
महादेव	महिनसमंडल	दक्षिण भारत (कर्नाटक क्षेत्र)	–
रक्खित	वनवासी	उत्तर कनारा (दक्षिण भारत)	अनामतग्गिय सुत्त
योनकधम्मरक्खित	अपरंतक	पश्चिम भारत (कोकण/गुजरात)	अग्गिक्खंधोपम सुत्त
महाधम्मरक्खित	महारठ्ठ	महाराष्ट्र प्रदेश	नारदकस्सपजातक
महारक्खित	यवन देश	ग्रीक प्रदेश (बॅक्ट्रिया, इ.)	कालकाराम सुत्तंत
मज्झिम	हिमालय क्षेत्र (हिमवंत)	नेपाळ, भूतान, हिमाचल प्रदेश	–
सोण आणि उत्तर	सुवर्णभूमी (Golden Land)	आग्नेय आशिया (वादग्रस्त: थायलंड/म्यानमार)	धम्मचक्कप्पवत्तण सुत्त
महिंद आणि पाच सोबती	लंका (श्रीलंका)	श्रीलंका (सीलोन)

भू-राजकीय व्याप्ती: या मोहिमांनी चार प्रमुख क्षेत्रांना कव्हर केले: वायव्य (काश्मीर/गांधार, हेलनवादी राज्यांपर्यंत पोहोचणे), पश्चिम आणि दक्षिण (महारठ्ठ, अपरंतक, महिनसमंडल), हिमालयीन प्रदेश, आणि सागरी पूर्व/आग्नेय (लंका आणि सुवर्णभूमी).

विश्लेषणात्मक निष्कर्ष: धर्मप्रसार हे शाही ‘सॉफ्ट पॉवर’ (Soft Power) चे साधन होते. या मोहिमांमध्ये अनेकदा अशोकाचे पुत्र महिंद आणि कन्या संघमित्रा यांसारखे राजघराण्यातील सदस्य होते. यातून केवळ धर्मप्रचारच नव्हे, तर लष्करी बळाशिवाय मौर्य साम्राज्याचा सांस्कृतिक आणि राजनैतिक प्रभाव वाढवण्याचे धोरण दिसून येते. या दूतांच्या भौगोलिक प्रसारामुळे बौद्ध धर्माला असे वैचारिक आधार मिळाले जे मौर्य साम्राज्याच्या पतनानंतरही टिकून राहिले, ज्यामुळे बौद्ध धर्माचे भारताबाहेर एका स्वतंत्र, غیر-भारतीय परंपरेच्या रूपात अस्तित्व सुनिश्चित झाले. 

V. विशेष अभ्यास I: श्रीलंकेतील बौद्ध धर्माची स्थापना (लंका)

श्रीलंकेची मोहीम ही तिसऱ्या संगीतीचा सर्वात महत्त्वपूर्ण आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या दस्तऐवजीकरण केलेला परिणाम आहे, ज्यामुळे विभज्यवाद परंपरेचा निश्चित बालेकिल्ला स्थापित झाला.

अ. शिष्टमंडळ आणि राजनैतिकता

लंका येथील मोहीम अत्यंत महत्त्वाची मानली गेली आणि याचे नेतृत्व अशोकाचे पुत्र, अर्हत थेर महिंद यांनी केले. त्यांच्यासोबत अर्हत थेर इत्तिय, उत्तिय, संबल, आणि भद्दसाल तसेच एक सामणेर (भाचा) आणि एक श्रावक (भांडुक) होते. या शिष्टमंडळात राजघराण्यातील सदस्यांचा समावेश असणे हे अशोकांनी या मोहिमेला दिलेले महत्त्व दर्शवते. 

महिंद यांनी अशोकराम येथून प्रयाण केले आणि आपल्या मातेला भेटून आशीर्वाद घेतले. त्यांचा आगमन राजा देवानंपियतस्स याच्या कारकिर्दीत, विजयाच्या पौराणिक आगमनानंतर २३६ वर्षांनी झाला. 

ब. शासनाची स्थापना (Sāsana)

महिंद यांनी धर्माचा उपदेश केला, ज्यामुळे स्थानिक लोकांना बुद्धांचा संदेश त्वरित समजला. या मोहिमेने श्रीलंकेत भिक्षू समुदायाची (Bhikkhu Saṅgha) यशस्वीपणे स्थापना केली. 

त्यानंतर, अशोकांची कन्या, संघमित्रा यांना भिक्षुणी समुदायाची (Bhikkhunī Saṅgha) स्थापना करण्यासाठी पाठवण्यात आले. त्या सोबत बोधिवृक्षाचे (Jaya Sri Maha Bodhi) रोपटे घेऊन गेल्या होत्या.

क. चिरस्थायी वारसा

श्रीलंका थेरवाद परंपरेचे केंद्रस्थान बनले, जिथे कथावत्थु सह संपूर्ण पाली संहिता आणि भाष्ये जतन केली गेली. श्रीलंकेचे इतिहासग्रंथ (महावंस आणि दीपवंस) हे स्वतः तिसऱ्या संगीतीचे प्राथमिक ऐतिहासिक स्रोत आहेत. 

VI. विशेष अभ्यास II: हेलनवादी मोहिमा (यवन देश)

या विभागात अशोकांच्या मोहिमेचा पश्चिम जगातील महत्त्वाकांक्षी विस्तार, म्हणजेच सिकंदरच्या साम्राज्याच्या अवशेषांशी झालेला संपर्क पाहिला जातो.

अ. पश्चिमेकडील धर्मप्रसाराचे मौखिक पुरावे

अशोकाचा तेरावा शिलालेख (Rock Edict XIII), जो सर्वात लांब आणि महत्त्वाचा आहे, तो स्पष्टपणे दावा करतो की अशोकांनी ग्रीक सम्राटांच्या प्रदेशात दूत पाठवले होते. 

या यवन राजांमध्ये अँटिओकस द्वितीय थियोस (सीरिया), टॉलेमी द्वितीय फिलाडेल्फस (इजिप्त), अँटिगोनस द्वितीय गोनाटास (मॅसेडोनिया), सायरिनचा मगास आणि एपिरसचा अलेक्झांडर यांचा समावेश होता. अशोकांनी या हेलनवादी राज्यांमध्ये मनुष्य आणि प्राणी यांच्यासाठी दवाखाने (रुग्णालये) देखील स्थापित केल्याचा दावा केला आहे, जो धर्मप्रसारासोबतच सर्वसमावेशक कल्याणकारी कार्याची व्याप्ती दर्शवतो. 

ब. इतिहासातील मोहिमा

पाली इतिवृत्तानुसार, थेर महारक्खित यांना यवन देशात पाठवण्यात आले होते, जिथे त्यांनी कालकाराम सुत्तंत चा उपदेश केला. 

दुसरी मोहीम योनकधम्मरक्खित (यवन/ग्रीक) नावाच्या थेरांच्या नेतृत्वाखाली अपरंतक (पश्चिम भारत) येथे गेली. त्यांचे ‘यवन’ हे पदनाम दर्शवते की ग्रीक पार्श्वभूमीचे बौद्ध लोक अशोकांच्या संघामध्ये सक्रिय होते. 

क. ग्रीको-बौद्ध धर्माचा उदय

सिकंदर महानच्या आक्रमणानंतर सुरू झालेला ग्रीक संस्कृती आणि बौद्ध धर्म यांच्यातील संवाद अशोकांच्या मोहिमांमुळे वाढला. कंदाहार सारख्या ठिकाणी ग्रीक आणि अरामाइकमध्ये (Aramaic) द्विभाषिक आज्ञालेख सापडणे, हे साम्राज्याच्या आत किंवा जवळ असलेल्या हेलनवादी लोकांशी मौर्यांच्या सखोल संबंधांची पुष्टी करते. 

सांस्कृतिक संश्लेषण झाले: ग्रीक हे बौद्ध धर्म स्वीकारणारे पहिले युरोपियन लोकांपैकी होते. पुराव्यांवरून असे दिसून येते की ग्रीक शिल्पकार हे बुद्धाला वास्तविक, हेलनवादी शैलीतील पुतळ्यांमध्ये चित्रित करणारे पहिले लोक होते (गांधार कला). 

VII. विशेष अभ्यास III: सुवर्णभूमीचे रहस्य (The Golden Land)

हा विभाग आग्नेय आशियातील महत्त्वाच्या, परंतु ऐतिहासिकदृष्ट्या संदिग्ध असलेल्या मोहिमेवर प्रकाश टाकतो.

अ. मिशन आणि गंतव्यस्थान

पाली परंपरेत नोंद आहे की अर्हत सोण आणि उत्तर यांना सुवर्णभूमी येथे पाठवण्यात आले, जिथे त्यांनी पिशाच्चावर (वाईट शक्तींवर) विजय मिळवून धम्मचक्कप्पवत्तण सुत्त चा उपदेश केला. सुवर्णभूमीचा अर्थ ‘सोन्याची भूमी’ किंवा ‘सोनेरी जमीन’ असा आहे. 

ब. इतिहासलेखनातील आव्हाने आणि स्थानावरील वाद

ओळखीची समस्या: सुवर्णभूमी हे भारतीय व्यापाऱ्यांनी उपखंडाच्या पलीकडे असलेल्या एका समृद्ध प्रदेशासाठी वापरलेले एक आदर्श आणि अस्पष्ट पदनाम असावे. थायलंड (द्वारवती) आणि म्यानमार (रामाञ्ञादेसा) यांसारख्या आधुनिक देशांकडून या जागेवर दावा केला जातो. 

समकालीन पुराव्यांचा अभाव: या मोहिमेचे सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे, महावंस (५ व्या शतकातील) हा इतिहासग्रंथ या मोहिमेचे दस्तऐवजीकरण करत असला तरी, इसवी सनाच्या दुसऱ्या सहस्रकापूर्वी आग्नेय आशियातील कोणत्याही स्थानिक मजकूर किंवा शिलालेखांमध्ये सुवर्णभूमी किंवा या दंतकथेचा उल्लेख आढळत नाही. त्यामुळे, इसवी पूर्व ३ ऱ्या शतकात मुख्य भूभाग आग्नेय आशियात बौद्ध धर्माच्या आगमनाला पाठिंबा देणारे ठोस पुरातत्वीय पुरावे उपलब्ध नाहीत. 

क. ऐतिहासिक कथांमधील मिथकाची भूमिका

सुवर्णभूमी मोहिमेची कथा, तसेच आधुनिक राष्ट्रांनी (राजकीय आणि राष्ट्रवादी हेतूंसाठी) या नावाचा केलेला वापर, हे दर्शविते की तिसऱ्या संगीतीच्या कथनाचा उपयोग वेगवेगळ्या प्रदेशांमध्ये बौद्ध धर्माच्या स्थापनेला ऐतिहासिक कायदेशीरता देण्यासाठी कसा केला गेला. 

विश्लेषणात्मक निष्कर्ष: ऐतिहासिक मोहिमा आणि संस्थापक मिथके यांमधील भेद आवश्यक आहे. श्रीलंकेची मोहीम (इतिवृत्तांमध्ये सुव्यवस्थित आणि निरंतर परंपरेत उपस्थित) नऊ मोहिमांच्या यादीला विश्वसनीयता देते. तथापि, सुवर्णभूमीसाठी समकालीन भौतिक पुराव्यांचा अभाव हे सूचित करतो की, काही मोहिमा ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या असल्या तरी (श्रीलंका), इतर कथा (उदा. सुवर्णभूमी) नंतरच्या इतिहासकारांनी विभज्यवाद च्या वैश्विक प्रसाराची व्याप्ती वाढवण्यासाठी जोडलेली मिथके असू शकतात. यातील तथ्यांचा पुरावा म्हणून स्वीकार करण्यापूर्वी, इतिहासकारांना या नऊ मोहिमांच्या यादीला ऐतिहासिक सत्य म्हणून नव्हे, तर स्थापनेच्या आख्यायिका म्हणून पाहण्याची आवश्यकता आहे. 

VIII. निष्कर्ष आणि चिरस्थायी वारसा

तिसरी बौद्ध संगीती, जी सम्राट अशोकांच्या राजकीय आणि धार्मिक संरक्षणाखाली पाटलीपुत्र येथे झाली, ही बौद्ध धर्माच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण घटना ठरली. या संगीतीने पुढील दोन सहस्रकांसाठी बौद्ध धर्माची तात्विक आणि भौगोलिक दिशा निश्चित केली.

अ. निष्कर्षांचा सारांश

तात्विक शुद्धता: या संगीतीने संघातील विसंगती दूर करून विभज्यवाद परंपरेची तात्विक शुद्धता यशस्वीरित्या स्थापित केली. याचा कळस कथावत्थु या ग्रंथाच्या संकलनात झाला. canonical closure: या संगीतीने विभज्यवाद परंपरेने जतन केलेली पाली त्रि-पिटक (Pāli Tipitaka) संहिता पूर्ण केली. वैश्विकता: धम्म-दूतांना जगभर पाठवण्याच्या निर्णयामुळे बौद्ध धर्म एका प्रभावी प्रादेशिक तत्त्वज्ञानातून एका आंतरखंडीय धर्मप्रचारक धर्मात रूपांतरित झाला.

ब. थेरवाद बौद्ध धर्मावरील चिरस्थायी प्रभाव

तिसरी संगीती थेरवाद परंपरेसाठी एक निर्णायक ऐतिहासिक घटना आहे. या संगीतीने आपला सिद्धांत (अनात्मवाद, सशर्त वास्तव) सर्वास्तिवाद आणि पुद्गलवाद यांसारख्या प्रतिस्पर्धी शाळांपेक्षा औपचारिकपणे वेगळा केला.

श्रीलंकेतील मोहिमेद्वारे, या संगीतीने आपल्या तात्विक व्याख्या आणि संहितांचे प्रसारण आणि जतन भारतीय उपखंडातील पुढील घडामोडींपासून स्वतंत्रपणे सुनिश्चित केले. त्यामुळे थेरवाद हा आज आग्नेय आशियातील मुख्य धर्म म्हणून ओळखला जातो.

क. अशोकाचा वारसा: धम्माचे चक्र

सम्राट अशोकांचे संरक्षण आणि संगीतीचे प्रयत्न यामुळे त्यांची गणना महान भारतीय सम्राटांमध्ये केली जाते. त्यांची प्रतीके—सिंह राजधानी आणि अशोक चक्र (धम्माचे चक्र)—आजही आधुनिक भारतीय ओळखीचे केंद्रबिंदू आहेत. 

अंतिम विश्लेषणात्मक निष्कर्ष: पाटलीपुत्र येथे स्थापित झालेल्या अचूक तात्विक मानकांमध्ये मूळ असलेल्या या मोहिमांनी दोन सहस्रकांच्या सांस्कृतिक संवादाला सुरुवात केली. पश्चिमेला इंडो-ग्रीक संश्लेषण (बुद्धाच्या प्रतिमेचा उदय) आणि श्रीलंकेमार्फत आग्नेय आशियात शासनाची पायाभरणी झाली.

तिसरी संगीती हे एक कार्यात्मक केंद्र होते, ज्याने बौद्ध धर्माच्या भविष्यातील भौगोलिक आणि तात्विक मार्गाचे निर्धारण केले. यामुळे स्पष्ट उत्तरेकडील (संस्कृत-आधारित, नंतर महायान, अंशतः सर्वास्तिवादातून विकसित) आणि दक्षिणेकडील (पाली-आधारित, थेरवाद, विभज्यवादातून विकसित) परंपरा निर्माण झाल्या. कथावत्थु मध्ये संहिताப்படுத்தलेल्या तात्विक वादविवादांनी पुढील दोन सहस्रकांसाठी दक्षिणी शाळेची तात्विक ओळख निश्चित केली.

चतुर्थ बौद्ध संगीती: दोन भिन्न परंपरा आणि धर्माचे लेखी संहितीकरण

चतुर्थ बौद्ध संगीती हा बौद्ध इतिहासातील एक अद्वितीय अध्याय आहे, कारण तो एकाच वेळी दोन भिन्न परंपरांमध्ये (थेरवाद आणि सर्वास्तिवाद/महायान) आयोजित करण्यात आला होता. या दोन्ही संगीतीचा उद्देश, जरी वेगळा असला तरी, बौद्ध शिकवणीचे भावी पिढ्यांसाठी संहितीकरण करणे हाच होता.

१. थेरवाद परंपरेतील चतुर्थ संगीती: पाली संहितेचे लेखन (श्रीलंका)

बौद्ध धर्माच्या थेरवाद परंपरेनुसार, चौथी संगीती सुमारे ४५४ वर्षांनी (इ.स.पूर्व २९ किंवा इ.स.पूर्व ७२ च्या आसपास) श्रीलंकेत (तेव्हाचे ताम्रपर्णी) आयोजित करण्यात आली होती.

अ. ऐतिहासिक संदर्भ: दुष्काळ आणि युद्ध

ही संगीती राजा वट्टगामणी अभय (Valagamba) याच्या आश्रयाने, अलुविहार (पूर्वीचे आलोक लेना) येथे संपन्न झाली. या संगीतीचा मुख्य उद्देश राजकीय आणि पर्यावरणीय संकटांना प्रतिसाद देणे हा होता. 

संकट: श्रीलंकेत या काळात मोठा दुष्काळ (famine) आणि अंतर्गत युद्धजन्य परिस्थिती होती.

धोका: या संकटांमुळे, पाली त्रिपिटक आणि त्यावरची भाष्ये (Commentaries), जी अनेक दशकांपासून भिक्षूंच्या मौखिक परंपरेद्वारे (oral tradition) जपली जात होती, ती नष्ट होण्याचा धोका निर्माण झाला. मौखिक परंपरा खंडित झाल्यास, बुद्धवचन कायमचे हरवले जाण्याची भीती होती.

ब. कार्याचा समारोप: ग्रंथाचे लेखन

हा परिषद महाथेर महामोत्तक यांच्या अध्यक्षतेखाली आयोजित करण्यात आला. या परिषदेतील भिक्षूंनी बुद्धधम्माचे जतन करण्याचा ऐतिहासिक निर्णय घेतला.

उत्पादन: पाली (Pāli) भाषेतील संपूर्ण त्रिपिटक (विनय, सुत्त आणि अभिधम्म पिटक) आणि त्यांची भाष्ये पहिल्यांदाच ताडपत्रांवर (palm leaves) लेखी स्वरूपात उतरवली गेली.

परिणाम: या कृतीमुळे थेरवाद बौद्ध धर्माच्या शिकवणीची सातत्यपूर्ण आणि सुसंगत परंपरा जतन झाली, जी आज श्रीलंका, म्यानमार, थायलंड आणि कंबोडियामध्ये प्रचलित आहे.

---

२. सर्वास्तिवाद/महायान परंपरेतील चतुर्थ संगीती: अभिधम्माचे संपादन (काश्मीर)

बौद्ध धर्माच्या उत्तरेकडील शाखांमध्ये (विशेषतः सर्वास्तिवाद पंथ), दुसरी एक चौथी संगीती आयोजित केल्याची नोंद आहे, जी थेरवाद संगीतीनंतर सुमारे एक शतकाने झाली.

अ. ऐतिहासिक संदर्भ: सम्राट कनिष्क यांचा आश्रय

ही संगीती कुषाण साम्राज्याचा महान शासक सम्राट कनिष्क (Kanishka) याच्या आश्रयाने सुमारे इ.स. ७२ किंवा पहिल्या शतकात आयोजित करण्यात आली.

ठिकाण: ही संगीती काश्मीरमधील (कुंडलबन किंवा कुंडलवन श्रीनगरजवळ) येथे झाली.

उद्देश: विविध बौद्ध पंथांमधील (sects) वाढत्या मतभेदांमुळे आणि परस्परविरोधी सिद्धांतांमुळे कनिष्क काळजीत होते. त्यांनी या मतभेदांचे निराकरण करण्यासाठी आणि धम्माची एकसंधता स्थापित करण्यासाठी ही सभा बोलावली.

ब. कार्याचा समारोप: महाविभाषेचे संकलन

या संगीतीचे अध्यक्ष वसुमित्र होते, तर अश्वघोष हे उपाध्यक्ष होते.

उत्पादन: या संगीतीचा सर्वात महत्त्वाचा परिणाम म्हणजे महाविभाषा शास्त्र (Mahāvibhāṣā Śāstra) नावाच्या विस्तृत भाष्यग्रंथाचे संकलन. हा ग्रंथ सर्वास्तिवाद अभिधम्मावर एक ज्ञानकोशीय संदर्भ-कार्य (encyclopedic work) आहे.

परिणाम:

महाविभाषा ग्रंथाच्या निर्मितीमुळे वैभाषिका नावाच्या नवीन तात्विक शाळेचा (doctrinal school) उदय झाला, कारण ते विभाषा (भाष्य) ग्रंथाचे समर्थक होते.

या परिषदेत बौद्ध धर्माचे औपचारिक विभाजन हीनयान आणि महायान या दोन प्रमुख पंथांमध्ये झाले. महाविभाषा मध्ये महायान सिद्धांतांना (Vaipulya) अनुकूल असलेले आणि त्रियान (Three Vehicles) योजना असलेले महत्त्वपूर्ण तात्विक साहित्य आहे.

कनिष्क याने बौद्ध धर्म स्वीकारला नसला तरी, त्याने या परिषदेला राजेशाही आश्रय दिला आणि अश्वघोष यांसारख्या प्रमुख बौद्ध विद्वानांना प्रोत्साहन दिले.

---

३. चतुर्थ संगीतीचा तुलनात्मक वारसा

दोन्ही संगीतींनी बौद्ध शिकवणीचे महत्त्वपूर्ण जतन केले, परंतु त्यांची पद्धत आणि परिणाम भिन्न होते:

गुणधर्म	थेरवाद परंपरेतील (लंका/अलुविहार)	सर्वास्तिवाद परंपरेतील (काश्मीर)	संदर्भ
वेळ	इ.स.पूर्व २९ (सुमारे ४५४ वर्षांनंतर)	इ.स. १ ले शतक (सुमारे ७२ इ.स.)
ठिकाण	अलुविहार, श्रीलंका (ताम्रपर्णी)	कुंडलबन, काश्मीर
राजकीय आश्रय	राजा वट्टगामणी अभय	सम्राट कनिष्क
उद्देश	मौखिक परंपरा नष्ट होण्यापासून वाचवणे (दुष्काळ/युद्धामुळे)	वाढत्या वैचारिक मतभेदांचे निराकरण करणे
अध्यक्ष	महाथेर महामोत्तक व इतर	वसुमित्र (अध्यक्ष) आणि अश्वघोष (उपाध्यक्ष)
मुख्य कार्य	पाली त्रिपिटक आणि भाष्ये लेखी स्वरूपात उतरवणे	महाविभाषा शास्त्र (सर्वास्तिवाद अभिधम्मावरील भाष्य) संकलित करणे
दीर्घकालीन परिणाम	थेरवाद परंपरेच्या पाली ग्रंथांची सुरक्षितता सुनिश्चित झाली	वैभाषिका पंथाचा उदय आणि महायान तत्त्वज्ञानावर प्रभाव

५वी बौद्ध धम्मसंगती (Pañcamasaṃgāyanā, इ.स. १८७१): थेरवाद त्रिपिटकाचे पुनर्परीक्षण आणि मंडलेतील चिरंतन जतन

I. कार्यकारी सारांश: थेरवाद धम्माच्या लवचिकतेची कसोटी म्हणून ५वी संगीती

पाचवी बौद्ध धम्मसंगती, ज्याला पाली भाषेत Pañcamasaṃgāyanā असे म्हणतात, ही थेरवाद बौद्ध धर्माच्या इतिहासातील एक निर्णायक आणि अद्वितीय घटना होती. इ.स. १८७१ मध्ये बर्मा (म्यानमार) मधील मांडले येथे राजा मिंदोन मिन यांच्या आश्रयाखाली ही संगीती आयोजित करण्यात आली होती. ही संगीती म्हणजे केवळ धार्मिक शुद्धीकरणाचा विधी नव्हता, तर ब्रिटिश साम्राज्याच्या वाढत्या दबावाखाली, बर्मी राजसत्तेने आपल्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक अस्तित्वाची घोषणा करण्याचे एक धोरणात्मक पाऊल होते. 

या संगीतीचे मुख्य उद्दिष्ट गौतम बुद्धांच्या शिकवणीनुसार असलेल्या पाली कॅननचे (त्रिपिटकाचे) सविस्तर पठण आणि पुनर्परीक्षण करणे हे होते. या संपूर्ण कार्यातून कोणतीही शिकवण बदलली गेली आहे, विकृत झाली आहे किंवा वगळली गेली आहे की नाही, हे अतिशय बारकाईने तपासले गेले. तथापि, या संगीतीचा सर्वात महत्त्वपूर्ण आणि चिरस्थायी परिणाम म्हणजे पाली त्रिपिटक ७२९ संगमरवरी फलकांवर कोरून ठेवणे. आज ही स्मारके मांडले टेकडीच्या पायथ्याशी असलेल्या कुथोडॉ पॅगोडा येथे ‘जगातील सर्वात मोठे पुस्तक’ म्हणून उभी आहेत, जी धर्माच्या चिरंतन संरक्षणाचे प्रतीक आहेत. 

ही संगीती बर्मी राजघराण्याने प्रायोजित केलेली शेवटची मोठी धर्मसभा ठरली. अस्थिर राजकीय वातावरणात, मिंदोन मिन यांनी धार्मिक शुद्धता (पुनर्परीक्षण) आणि भौतिक जतन (शिलालेख) यांचा समन्वय साधत, बौद्ध धर्माच्या शिकवणीला विनाशकारी राजकीय बदलांपासून वाचवण्यासाठी एक ठोस पाया रचला. यामुळे राष्ट्रीय अस्मितेचा आधार तात्पुरत्या राजकीय सामर्थ्यापासून (जे कोसळत होते) शाश्वत आध्यात्मिक अधिकाराकडे (धम्माकडे) वळवला गेला.

पाचव्या बौद्ध संगीतीचे मुख्य तपशील

घटक	तपशील	स्रोत संदर्भ
वर्ष	इ.स. १८७१
ठिकाण	मांडले, बर्मा (म्यानमार)
राजकीय आश्रयदाता	राजा मिंदोन मिन (इ.स. १८५३-१८७८)
अध्यक्ष स्थविर	महाथेर जगरभिवंस, नरिंदाभिधज आणि महाथेर सुमंगलासामी
सहभागी भिक्खूंची संख्या	२,४००
पठणाचा कालावधी	पाच महिने
मुख्य भौतिक फलित	७२९ संगमरवरी फलकांवर त्रिपिटकाचे कोरीव काम

II. जतन करण्यामागील भू-राजकीय आणि धार्मिक प्रेरणा (इ.स. १८५०-१८७१)

अ. १९व्या शतकातील बर्मी सार्वभौमत्वाचे संकट

पाचवी बौद्ध संगीती आयोजित करण्यामागील प्रेरणा केवळ धर्मश्रद्धेतून आलेली नव्हती, तर ती तत्कालीन भू-राजकीय वास्तवामुळे प्रेरित होती. १९व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत, कोनबाउंग राजवंशाचा प्रभाव कमी होत चालला होता आणि ब्रिटिशांनी खालच्या बर्मामध्ये आपला प्रदेश झपाट्याने वाढवला होता. या गंभीर राजकीय संकटाचा अनुभव राजा मिंदोन मिन (राज्यकाळ १८५३-१८७८) यांना होता.

ब्रिटिश आक्रमणाच्या भीतीमुळे आणि धार्मिक शिकवणी हरवण्याच्या चिंतेने मिंदोन मिन यांनी इ.स. १८५७ मध्ये मांडलेची स्थापना नवीन, आध्यात्मिकदृष्ट्या अभेद्य राजधानी म्हणून केली. या नवीन राजधानीच्या पारंपरिक पायाभूत सुविधांमध्ये त्यांनी धार्मिक ग्रंथांसाठी पितकत ताईक (ग्रंथालय) बांधण्याचा समावेश केला होता. 

ब. पाली कॅननची असुरक्षितता आणि राजा मिंदोन यांची भीती

धार्मिक जतनाची आवश्यकता ताडपत्री हस्तलिखितांच्या मूळ नाजूकपणामुळे अधिकच वाढली होती. ताडपत्री (पाली: पोट) सारखे पारंपरिक साहित्य उष्ण, दमट हवामान आणि किड्यांमुळे सहजपणे नष्ट होते. यामुळे ग्रंथांचे संरक्षण करण्यासाठी सतत, खर्चिक जीर्णोद्धार आणि प्रतिलिपीकरण आवश्यक होते. १९व्या शतकात औद्योगिक छपाई यंत्रांचा उदय होत असताना, मिंदोन मिन यांना जाणवले की शास्त्रांचे जतन करण्यासाठी नाशवंत सेंद्रिय सामग्रीपेक्षा अधिक शाश्वत माध्यमाची आवश्यकता आहे. 

राजा मिंदोन मिन यांना प्रामुख्याने ही चिंता वाटत होती की जर ब्रिटिशांनी उत्तर बर्मावर आक्रमण केले, तर बौद्ध धर्माच्या शिकवणीवर विपरीत परिणाम होऊ शकतो किंवा त्या नष्ट होऊ शकतात. ऐतिहासिक संघर्षांमध्ये धर्मग्रंथांचे नुकसान झाल्याचे उदाहरण समोर होते. त्यामुळे त्यांनी संपूर्ण बौद्ध कॅननला चिरस्थायी स्वरूपात जतन करण्याची कल्पना मांडली. 

क. राजेशाही पुण्याईची (कुथोडॉ) रणनीती

संगमरवरी शिलालेख कोरण्याचा निर्णय हा केवळ धार्मिक कृती नव्हता, तर ते एक राजकीय आणि धार्मिक वक्तव्य होते. कुथोडॉ (Kuthodaw) या शब्दाचा अर्थ ‘राजेशाही पुण्य’ असा आहे. मिंदोन मिन यांनी जाणीवपूर्वक हा प्रकल्प सुरू केला जेणेकरून ते गौतम बुद्धांच्या परिनिर्वाणानंतर पाच हजार वर्षे टिकून राहील इतके महान पुण्य (मेरिट) जमा करू शकतील आणि शाश्वतता सुनिश्चित करतील. 

या घटनेच्या क्रमवारीवरून एक महत्त्वाचा निष्कर्ष समोर येतो: भौतिक जतनाचे कार्य (शिलालेख) हे धार्मिक प्रमाणिकरणापूर्वी (संगीती) सुरू झाले. इ.स. १८६० मध्ये दगडावर कोरीव काम सुरू झाले. इ.स. १८६८ पर्यंत हे काम मोठ्या प्रमाणात पूर्ण झाले. त्यामुळे, इ.स. १८७१ ची संगीती ही राजकीय धोक्यांना तोंड देण्यासाठी केलेली संकट व्यवस्थापनाची प्रतिक्रिया ठरली. या संगीतीचा उद्देश आधीच कोरलेल्या ग्रंथांच्या शुद्धतेची औपचारिक तपासणी आणि घोषणा करणे हा होता, जेणेकरून भविष्यात वसाहतीवादी किंवा सांप्रदायिक आव्हानांविरुद्ध ग्रंथाची सत्यता सिद्ध करता येईल. राजकीय सामर्थ्य कमी होत असताना, राजाने धर्माला अमरत्व प्रदान करून आपल्या राजेशाही अधिकाराला बळ दिले. 

III. पंचम धम्मसंगती (इ.स. १८७१): पुनर्परीक्षण आणि प्रमाणीकरण

अ. धार्मिक आदेश आणि उद्दिष्ट्ये

पाचवी संगीती राजा मिंदोन मिन यांनी बोलावली होती, ज्याचा मुख्य उद्देश थेरवाद पाली कॅनननुसार सर्व शिकवणींचे पुनरावलोकन करणे होता. या संगीतीची दोन प्रमुख उद्दिष्ट्ये होती: १. शुद्धीकरण: संपूर्ण बौद्ध शिकवणी (विनय पिटक, सुत्त पिटक आणि अभिधम्म पिटक) यांचे पठण करून त्याची शुद्धता आणि सत्यता तपासणे. २. जतन: थेरवाद बौद्ध धर्माच्या संपूर्ण पाली कॅननचे संगमरवरी शिलालेखांवर कोरीव काम करून ते दीर्घकाळ टिकवून ठेवणे. 

ब. सभेची रचना आणि अधिकार

या संगीतीमध्ये एकूण २,४०० भिक्खूंचा समावेश होता. या विशाल धार्मिक सभेचे अध्यक्षस्थान तीन प्रमुख थेरांनी भूषवले: पूज्यनीय महाथेर जगरभिवंस, पूज्यनीय नरिंदाभिधज आणि पूज्यनीय महाथेर सुमंगलासामी. वापरकर्त्याने उल्लेख केलेले “जगरमिन थेर” हेच पूज्यनीय महाथेर जगरभिवंस म्हणून प्रमाणित आहेत. 

या सर्व भिक्खूंनी एकत्र येऊन धम्माच्या पठणाची प्रक्रिया सुरू केली, जी तब्बल पाच महिने चालली. या काळात त्यांनी उपलब्ध हस्तलिखितांच्या आधारावर संपूर्ण त्रिपिटकाची बारकाईने तपासणी केली. 

क. पाठभेद आणि प्रमाणीकरणाची प्रक्रिया

पाठभेद तपासणीच्या प्रक्रियेत, राजेशाही ग्रंथालयात जतन केलेल्या ताडपत्री हस्तलिखितांचा सल्ला घेऊन वरिष्ठ भिक्खू आणि धर्मतज्ज्ञांच्या अनेक स्तरांनी ग्रंथांचे संपादन केले. या सामूहिक प्रयत्नातून एक ‘प्रामाणिक समकालीन आवृत्ती’ निश्चित करण्यात आली. 

विशेष म्हणजे, या पुनरावलोकनाच्या शेवटी असे आढळून आले की, वेगवेगळ्या ग्रंथांच्या आशयामध्ये फारसा फरक नव्हता. ही एक महत्त्वाची उपलब्धी ठरली, कारण यामुळे राजकीय अस्थिरता असतानाही बर्मी थेरवाद परंपरेच्या धर्मग्रंथांची वैधता आणि शुद्धता अधिकृतपणे सिद्ध झाली. 

ड. मर्यादित कार्यक्षेत्र आणि बर्मी पाठभेद

पाचवी बौद्ध संगीती ही प्रामुख्याने “बर्मी बाब” होती. बहुतेक इतर बौद्ध देशांनी यात सहभाग घेतला नव्हता, त्यामुळे या संगीतीचे निष्कर्ष बर्मी पाली कॅननच्या आवृत्तीपुरतेच मर्यादित राहिले. 

यामुळे थेरवाद पंथातील राष्ट्रीय परंपरांमधील फरक दिसून येतो. उदाहरणार्थ, बर्मी पाली कॅननच्या आवृत्तीमध्ये मिलिंदपञ्ह (Milindapañha) या ग्रंथाचा समावेश आहे, जो बुद्धांच्या परिनिर्वाणानंतर किमान तीनशे वर्षांनी लिहिला गेला असण्याची शक्यता आहे. इ.स. १८७१ च्या संगीतीने हे सर्वसमावेशक बर्मी पाठभेद अधिकृतपणे प्रमाणित केले. 

IV. ताडपत्री ते चिरंतन दगड: कुथोडॉचा शिलालेखांचा प्रकल्प

पाचव्या संगीतीचा सर्वात मोठा आणि दृढ वारसा म्हणजे कुथोडॉ पॅगोडा येथील त्रिपिटकाचे कोरीव काम. या प्रकल्पाच्या वेळेचे विश्लेषण राजा मिंदोन यांच्या धोरणात्मक दूरदृष्टीवर प्रकाश टाकते.

अ. राजेशाही आयोग आणि कालखंडातील विसंगतीचे स्पष्टीकरण

कुथोडॉ पॅगोडाच्या मध्यभागी असलेले महा लोकमाराझेइन स्तूप इ.स. १८५७ मध्ये मांडलेच्या स्थापनेचा भाग म्हणून सुरू झाले. तथापि, शिलालेखांचे प्रत्यक्ष काम औपचारिक संगीतीपूर्वीच सुरू झाले. 

कोरीव कामाची सुरुवात: ऑक्टोबर १८६० मध्ये बर्मी मजकूर कोरण्याचे काम सुरू झाले. संगमरवरी दगड मांडलेच्या उत्तरेकडील सॅगयिन हिल येथून आणले गेले. 

कोरीव कामाची पूर्णता: कोरीव कामाला जवळजवळ ८ ते ९ वर्षे लागली. बहुतांश काम ४ मे १८६८ पर्यंत पूर्ण झाले होते. 

शिलालेखाचे काम पूर्ण झाल्यानंतर तीन वर्षांनी (१८७१ मध्ये) संगीती आयोजित करण्यात आली. हे स्पष्ट करते की संगीतीचा उद्देश, हा लेख तयार झाल्यानंतर त्याचे पुनर्परीक्षण करून त्याला अंतिम धार्मिक मान्यता देणे हा होता, जेणेकरून भविष्यात या ग्रंथांवर कोणीही प्रश्नचिन्ह उपस्थित करू नये.

ब. हस्तकला आणि कारागिरीची प्रक्रिया

हा प्रकल्प एका मोठ्या सहयोगी प्रयत्नाचा परिणाम होता. वरिष्ठ भिक्खू आणि धर्मतज्ज्ञ पाठभेद संपादित करत होते. त्यानंतर धर्मलेखक (scribe) अत्यंत काळजीपूर्वक संपादित केलेला मजकूर संगमरवरावर लिहीत होते, ज्याचे काम नंतर कुशल दगडी कारागीर (stonemasons) करत होते. 

या प्रकल्पाचा आवाका प्रचंड होता:

प्रत्येक फलक सुमारे १.५३ मीटर (५ फूट) उंच, १.०७ मीटर (साडेतीन फूट) रुंद आणि १३ सेंटीमीटर (५ इंच) जाड आहे. 

प्रत्येक बाजूला गोल बर्मी लिपीत ८० ते १०० ओळी कोरलेल्या आहेत. 

एका धर्मलेखकाला एक फलक तयार करण्यासाठी तीन दिवस लागत होते, तर एक दगडी कारागीर दररोज १६ ओळींपर्यंत कोरीव काम पूर्ण करू शकत होता. 

राजकीय अस्थिरतेच्या काळात, दहा वर्षांपर्यंत चाललेल्या या प्रकल्पासाठी राजाला सतत निधी आणि हजारो कुशल कामगार (भिक्खू, लेखक, कारागीर) यांच्या समन्वयाची आवश्यकता होती. या प्रयत्नामुळे केवळ धम्माचे जतन झाले नाही, तर अस्थिरतेच्या काळात लोकसंख्येला सामायिक पवित्र ध्येयाद्वारे एकत्र करून राजसत्तेच्या अंतर्गत अधिकाराला बळ मिळाले. 

क. ‘जगातील सर्वात मोठे पुस्तक’ म्हणून वास्तुशिल्प रचना

एकूण ७२९ संगमरवरी फलक आहेत, जे त्रिपिटक कॅननचा संपूर्ण मजकूर धारण करतात. प्रत्येक फलक एका लहान, गुंफल्यासारख्या पांढऱ्या स्तूपात (सिंहली अवशेष पेटीच्या शैलीत) ठेवलेला आहे, ज्याला क्यौक्सा गु (Kyauksa gu – दगडी शिलालेख गुहा) म्हणतात. 

हे क्यौक्सा गु मध्यवर्ती महा लोकमाराझेइन पॅगोडाभोवती तीन आवारात व्यवस्थितपणे मांडलेले आहेत आणि १३ एकर जमिनीवर पसरलेले आहेत. या स्मारकाला ‘जगातील सर्वात मोठे पुस्तक’ असे म्हटले जाते. 

V. कुथोडॉ कॅननचे शिलालेख विश्लेषण आणि मजकूर विभाजन

अ. त्रिपिटक सामग्रीचे तपशीलवार विभाजन

कुथोडॉ पॅगोडा येथील शिलालेख थेरवाद पाली कॅननच्या पारंपारिक तीन पिटकांनुसार (पेट्या) आयोजित केले गेले आहेत. मजकूर फलकांची संख्या प्रत्येक पिटकाच्या आकारमानानुसार बदलते, सुत्त पिटकामध्ये सर्वात मोठा मजकूर खंड आहे.

कुथोडॉ शिलालेख: पाली कॅननचे विभाजन

त्रिपिटक विभाग (पिटक)	मजकूर सारांश	ग्रंथांची संख्या	संगमरवरी फलकांची संख्या	स्रोत संदर्भ
सुत्त पिटक	बुद्धांचे प्रवचन (उदा. निकाय)	३	४१० फलक
विनय पिटक	भिक्खू संघासाठी नियम	५	१११ फलक
अभिधम्म पिटक	उच्च शिकवण (पद्धतशीर मानसशास्त्र/तत्त्वज्ञान)	७	२०८ फलक
ऐतिहासिक शिलालेख	कार्याचा इतिहास आणि पुण्याईची नोंद	N/A	१ फलक (७३० वा फलक)
एकूण शिलालेख	संपूर्ण धर्मग्रंथ + इतिहास	N/A	७३० फलक

त्रिपिटकाचा संपूर्ण मजकूर ७२९ फलकांवर कोरलेला आहे. या विशिष्ट विभाजनामुळे हे स्मारक पाली कॅननची भौतिक रचना दर्शवते आणि केवळ संख्यात्मक आकडेवारीच्या पलीकडे जाऊन धर्माच्या संरचनेचे महत्त्व अधोरेखित करते. 

ब. ७३० व्या फलकाचे महत्त्व

या संग्रहातील शेवटचा, ७३० वा फलक, पहिल्या आवारातील आग्नेय कोपऱ्यात स्थित आहे. या फलकावर संपूर्ण प्रकल्पाची उत्पत्ती आणि बांधकाम कसे झाले, तसेच राजा मिंदोन यांनी केलेले राजेशाही पुण्य कसे प्राप्त झाले, याची नोंद आहे. हा फलक या संग्रहाला केवळ मजकूर भांडारातून ऐतिहासिक आणि स्मारक-मूल्य असलेल्या कलाकृतीत रूपांतरित करतो. 

क. विटंबना, जीर्णोद्धार आणि भौतिक स्वरूप

शिलालेखांचे मूळ स्वरूप अत्यंत भव्य होते. कोरलेली अक्षरे सुरुवातीला सोनेरी वर्ख (gold leaf) भरून कोरलेली होती, आणि प्रत्येक क्यौक्सा गु स्तूपावर मौल्यवान रत्नजडित होते. 

दुर्दैवाने, ब्रिटिशांनी बर्माचे राज्य ताब्यात घेतल्यावर (१८८५ नंतर), त्यांनी कुथोडॉ पॅगोडाचा लष्करी तळ म्हणून वापर केला. या काळात, घुसखोरांनी पॅगोडा नष्ट केला आणि दगडी फलकांवरील सर्व सोन्याचा वर्ख आणि रत्ने चोरली. 

या विटंबनेमुळे राजा मिंदोन मिन यांना वाटलेली भीती खरी ठरली. त्यांनी धम्माला वाचवण्यासाठी जो दगडी पाया घातला होता, तो वाचला; परंतु मानवी संघर्षांमुळे अलंकारिक मूल्य (सोने आणि रत्ने) नष्ट झाले.

या राजकीय उलथापालथीमुळे मूळ स्वरूपात जीर्णोद्धार करणे शक्य झाले नाही. शेवटी, सरकारने सोन्याच्या वर्खाऐवजी काळ्या शाईचा वापर करून कोरलेली अक्षरे भरण्याचा निर्णय घेतला. या प्रकल्पाचे अंतिम समर्पण इ.स. १८७८ मध्ये झाले. 

VI. चिरस्थायी वारसा, जागतिक मान्यता आणि तुलनात्मक संदर्भ

अ. आधुनिक थेरवाद शिष्यवृत्तीतील बर्मी पाठाची भूमिका

पाचव्या संगीतीने प्रमाणित केलेली बर्मी आवृत्ती, जरी सुरुवातीला राष्ट्रीय स्तरावर मर्यादित असली तरी, त्यानंतरच्या धर्मग्रंथीय कार्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण आधार बनली. श्रीलंका आणि थायलंडमध्येही चौथ्या आणि सहाव्या संगीती दरम्यान जतन करण्यासाठी धर्मसभा आयोजित करण्यात आल्या असल्या तरी , कुथोडॉचे दगडी फलक पाली कॅननची एक अद्वितीय, चिरस्थायी आणि भौतिक संदर्भ प्रत प्रदान करतात. 

ब. सहाव्या बौद्ध संगीतीशी तुलना (इ.स. १९५४-१९५६)

पाचवी आणि सहावी संगीती यांच्या कार्यक्षेत्रात मोठा फरक होता. पाचवी संगीती (१८७१) प्रामुख्याने बर्मी राष्ट्रीय स्थैर्यावर केंद्रित होती. याउलट, यांगून (बर्मा) येथे १९५४ ते १९५६ दरम्यान आयोजित केलेली सहावी बौद्ध संगीती जाणीवपूर्वक आंतरराष्ट्रीय स्वरूपाची होती, ज्यामध्ये अनेक बौद्ध राष्ट्रांतील भिक्खूंचा सहभाग होता. 

सहाव्या संगीतीचा उद्देश बुद्धांच्या खऱ्या शब्दांचे अंतिम, अचूक निर्धारण करणे हा होता. यासाठी, त्यांनी पाचव्या संगीतीतून निर्माण झालेल्या बर्मी आवृत्तीसह विविध पाठभेदांवर आधारित छापील मजकूर तयार करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले. यावरून हे स्पष्ट होते की, पाचव्या संगीतीने सत्यापित केलेला मजकूर पुढील तंत्रज्ञान-आधारित जतनासाठी महत्त्वाचा आधारस्तंभ ठरला. 

क. युनेस्कोची मान्यता: जागतिक वारसा म्हणून कलाकृतीचे महत्त्व

राजा मिंदोन मिन यांनी केलेली दूरदृष्टीची निवड अखेरीस जागतिक स्तरावर प्रमाणित झाली. २०१३ मध्ये, कुथोडॉ पॅगोडा येथील महा लॉकामारझेइन किंवा कुथोडॉ शिलालेख मंदिरे, ज्यात जगातील सर्वात मोठे पुस्तक असलेल्या ७२९ संगमरवरी स्तंभांचा समावेश आहे, त्यांना युनेस्कोच्या ‘मेमरी ऑफ द वर्ल्ड इंटरनॅशनल रजिस्टर’ मध्ये समाविष्ट करण्यात आले. 

ही जागतिक मान्यता या स्थळाचे केवळ धार्मिक स्मारक म्हणून असलेले महत्त्वच सिद्ध करत नाही, तर मानवी धर्मग्रंथांच्या जतनाच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा म्हणूनही याला स्थान देते. राजा मिंदोन यांनी धम्माचा मजकूर ‘पाच सहस्र वर्षे’ टिकेल या उद्देशाने केलेल्या कार्याला या जागतिक मान्यतेने शिक्कामोर्तब केले. 

VII. निष्कर्ष आणि संश्लेषण: सांस्कृतिक अस्मितेची शिलालेखीय चिरंतनता

पाचवी बौद्ध धम्मसंगती (Pañcamasaṃgāyanā, इ.स. १८७१) ही बर्मी थेरवाद इतिहासातील एका महत्त्वाच्या युगाची सांगता आणि दुसऱ्याची सुरुवात दर्शवते. राजा मिंदोन मिन यांनी ही संगीती राजकीय अस्थिरतेच्या शिखरावर आयोजित केली होती, ज्यात त्यांनी धार्मिक शुद्धीकरण (पुनर्परीक्षण) आणि मजकुराचे भौतिक संरक्षण (कोरीव काम) हे दुहेरी ध्येय साध्य केले.

राजा मिंदोन यांची सत्ता ब्रिटिशांच्या आक्रमणाने संपुष्टात आली असली तरी, त्यांचे ‘जगातील सर्वात मोठे पुस्तक’ चिरकाळ टिकले. हा शिलालेखांचा प्रकल्प केवळ ग्रंथांचे जतन करणारा ठरला नाही, तर तो बर्मी सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक अस्मितेचा अभेद्य किल्ला बनला. या ५ व्या संगीतीने सत्यापित केलेला बर्मी पाली कॅननचा पाठभेद, नंतरच्या ६ व्या संगीतीसह आधुनिक शिष्यवृत्तीसाठी आधारभूत ठरला.

अखेरीस, राजा मिंदोन मिन यांचा उद्देश यशस्वी झाला: धम्माचा मजकूर राजकीय आणि नैसर्गिक विनाशातून वाचला आणि तो ताडपत्री युगापासून आधुनिक मुद्रित आणि डिजिटल युगापर्यंतचा सेतू म्हणून उभा राहिला, जो थेरवाद परंपरेच्या लवचिकतेचा शाश्वत पुरावा आहे.

कुथोडॉ जतन प्रयत्नाचा तपशीलवार कालक्रम

वर्ष (इ.स.)	घटना	महत्त्व आणि कारणसंबंध	स्रोत संदर्भ
१८५७	मांडलेची स्थापना आणि कुथोडॉ पॅगोडाचे बांधकाम सुरू	ब्रिटिशांच्या प्रादेशिक हानीनंतर नवीन आध्यात्मिक राजधानी स्थापन करण्याचा राजा मिंदोन यांचा धोरणात्मक निर्णय.
१८६०	संगमरवरी फलकांचे कोरीव काम सुरू	राजकीय अस्थिरतेला प्रतिसाद म्हणून औपचारिक संगीतीपूर्वी भौतिक संरक्षणाचे काम सुरू झाले.
१८६८	भौतिक शिलालेख कार्य बहुतांशी पूर्ण	‘जगातील सर्वात मोठे पुस्तक’ तयार झाले.
१८७१	५वी बौद्ध संगीती (Pañcamasaṃgāyanā) आयोजित	आधीच कोरलेल्या बर्मी आवृत्तीच्या शुद्धीकरणाला आणि अधिकृत मान्यतेला अंतिम रूप दिले गेले.
१८७८	पॅगोडा संकुलाचे अंतिम समर्पण	राजकीय उलथापालथीमुळे २१ वर्षे चाललेल्या बांधकामानंतर अंतिम समारोप.
२०१३	युनेस्को ‘मेमरी ऑफ द वर्ल्ड’ नोंदणी	धर्मग्रंथ जतनाच्या इतिहासातील स्मारकाच्या महत्त्वपूर्ण भूमिकेची जागतिक मान्यता.

छठा संगायना (षष्ठ संगीती): सहाव्या बौद्ध संगीतीचा ग्रंथीय, राजकीय आणि डिजिटल वारसा

I. प्रस्तावना: सहाव्या महासभेची आवश्यकता

सहावी बौद्ध संगीती, जी पाली भाषेत Chaṭṭha Saṅgāyana (अर्थात “सहावी महासभा” किंवा “पठण”) म्हणून ओळखली जाते, हा आधुनिक थेरवाद बौद्ध धर्माच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा क्षण आहे. ही भव्य सभा १९५४ ते १९५६ या काळात रंगून (सध्याचे यांगून), म्यानमार येथे आयोजित करण्यात आली होती. मागील बौद्ध परिषदांच्या (Saṅgāyanas) परंपरेनुसार, बुद्धांच्या शिकवणीचे (Buddhavacana) आणि संबंधित शिस्तीच्या नियमांचे (Vinaya) जतन, पडताळणी आणि शुद्धीकरण करणे, हा या परिषदेचा मुख्य उद्देश होता. जरी सहा परिषदांच्या सूचीचा संदर्भ देणे आता प्रमाणित झाले असले तरी, पाली ग्रंथांमध्ये पर्यायी सूची उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे हे स्पष्ट होते की ही नावे सार्वत्रिक ऐतिहासिक क्रम नसून, ती आश्रयदात्यांनी निश्चित केलेली आहेत. पाचवी बौद्ध संगीती, जी ८३ वर्षांपूर्वी मांडले येथे आयोजित करण्यात आली होती, तिची कायदेशीर वारसदार म्हणून सहावी संगीती हेतुपुरस्सर आयोजित करण्यात आली होती.  

Chaṭṭha Saṅgāyana चा मूलभूत उद्देश दुहेरी होता: पहिला, पाली त्रिपिटका ची अंतिम, सुधारित आवृत्ती—विनय पिटक (शिस्तीचे नियम), सुत्तंत पिटक (प्रवचने) आणि अभिधम्म पिटक (मनो-नैतिक शिक्षण) यांची—पठण, चर्चा आणि स्वीकृती करणे ; आणि दुसरा, या निश्चित ग्रंथाचा आधुनिक, मुद्रित स्वरूपात पुढील प्रसार करणे.  

I.२. उत्प्रेरक घटक: २५०० वी बुद्ध जयंती

सहाव्या संगीतीची वेळ योगायोगाने निवडलेली नव्हती, तर ती अत्यंत धोरणात्मक होती आणि त्याला शक्तिशाली धार्मिक महत्त्व होते. संगीतीची सुरुवात वैशाख पौर्णिमेला, १७ मे १९५४ रोजी झाली आणि २४ मे १९५६ या वैशाख पौर्णिमेला ती संपणार असे अचूकपणे ठरवले होते. ही समाप्तीची तारीख, पारंपारिक थेरवाद कालक्रमानुसार गौतम बुद्धांच्या परिनिर्वाणाच्या २,५०० वर्षांच्या सोहळ्याशी (बुद्ध जयंती) जुळवून निवडली गेली होती. या सर्वोच्च धार्मिक वर्धापनदिनाशी शुद्ध ग्रंथाची समाप्ती जोडून, बर्मी सरकारने या प्रयत्नाला जागतिक स्तरावर संबंधित कार्य म्हणून यशस्वीरित्या सादर केले, जे शासन (बौद्ध धर्माची व्यवस्था) च्या दीर्घकाळ टिकून राहण्यासाठी आवश्यक होते.  

---

II. भू-राजकीय आणि राज्याचा आश्रय (१९४८–१९५६)

II.१. स्वातंत्र्यानंतरचे बौद्ध पुनरुज्जीवन (शासन आणि राज्याचा संदर्भ)

सहाव्या बौद्ध संगीतीला प्रामुख्याने नव्याने स्वतंत्र झालेल्या बर्मा युनियनचा एक प्रमुख प्रकल्प म्हणून पाहिले पाहिजे, जो वसाहतोत्तर युगात राज्यव्यवस्था आणि राष्ट्रीय अस्मितेचे एक शक्तिशाली साधन म्हणून कार्यरत होता. बर्माला १९४८ मध्ये स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर लगेचच सुरू झालेल्या, शासनाच्या नेतृत्वाखालील जोरदार बौद्ध पुनरुज्जीवन चळवळीच्या संदर्भात ही संगीती झाली. या पुनरुज्जीवन चळवळीमध्ये बौद्ध शिक्षणाला राज्याचा पाठिंबा, सामाजिक कार्यासाठी समर्पित प्रकल्प आणि संघा (भिक्षु समुदाय) ची शिस्त सुधारण्याचे आणि एकसंध करण्याचे स्पष्ट प्रयत्न यांचा समावेश होता.  

संगीतीचे आयोजन आणि निधी व्यवस्थापन शासन परिषद (BSC) द्वारे करण्यात आले, जी बर्मी सरकारने बर्मामध्ये आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर बौद्ध धर्माच्या प्रचार आणि प्रसारासाठी विशेषतः स्थापन केलेली संस्था होती. पंतप्रधान यू नू यांनी या कार्यक्रमाला थेट आश्रय दिला आणि त्याचे संरक्षण केले.  

II.२. आर्थिक वचनबद्धता आणि वाद

बर्मी सरकारने या कार्याची गंभीरता अभूतपूर्व आर्थिक वचनबद्धतेतून दाखवून दिली. नव्याने स्थापन झालेल्या राष्ट्रात चालू असलेल्या गृहयुद्धाच्या आव्हानांना आणि महत्त्वपूर्ण आर्थिक अडचणींना तोंड देत असतानाही, संगीतीसाठी भरीव अर्थसंकल्प वाटप करण्यात आला. केवळ आवश्यक सुविधांच्या बांधकामासाठी १६,०००,००० क्यॅट पेक्षा जास्त खर्च झाल्याचे नोंदी सूचित करतात, ज्यामुळे या प्रयत्नाची प्रचंड व्याप्ती दिसून येते.  

एका विकसनशील राष्ट्रासाठी, जे अंतर्गत संघर्षांशी झगडत होते, हा प्रचंड खर्च हे दर्शवितो की स्वातंत्र्यानंतर लगेचच राज्याच्या वैधतेसाठी आणि राष्ट्रीय एकतेसाठी बौद्ध धर्माचे प्रोत्साहन आणि स्थिरीकरण आवश्यक मानले जात होते. सरकारने धार्मिक आणि सांस्कृतिक गुंतवणुकीला तातडीच्या पायाभूत सुविधा किंवा लष्करी गरजांपेक्षा अधिक महत्त्व दिले, ज्यामुळे शासन हे राज्याच्या अस्तित्वासाठी मूलभूत आहे हे संकेत मिळाले. तथापि, ही मोठी आर्थिक तरतूद अंतर्गत राजकीय विरोधाशिवाय नव्हती, कारण संस्कृती मंत्री, यू तुन पे यांच्यासारख्या व्यक्तींनी या खर्चावर तीव्र टीका केली होती.  

II.३. स्थळ आणि प्रतीकात्मक वास्तुकला

या संगीतीचे आयोजन रंगून (यांगून) येथील कबा आये पॅगोडा येथे खास बांधलेल्या संकुलात करण्यात आले होते. या स्थळाचे मध्यवर्ती आकर्षण महापासन गुहा किंवा “महान गुंफा” हे होते. या संरचनेला पंतप्रधान यू नू यांनी अधिकृत केले आणि प्रायोजित केले. महापासन गुहेची रचना हेतुपुरस्सर प्रतीकात्मक होती, जी बुद्धांच्या परिनिर्वाणानंतर पारंपारिकरित्या पहिली बौद्ध संगीती आयोजित केलेल्या गुंफेसारखी दिसण्यासाठी बांधली गेली होती.  

मूळ संगीतीच्या स्थळाचे जाणीवपूर्वक अनुकरण करून, यू नू प्रशासनाने Chaṭṭha Saṅgāyana ला ऐतिहासिक आणि आध्यात्मिक सातत्याचा अधिकार देण्याचा धोरणात्मक प्रयत्न केला. या वास्तूशिल्प हावभावाने थेट, अखंड वंशाचा दावा केला गेला, ज्यामुळे हे सिद्ध झाले की परिणामी प्रमाणित मजकूर बुद्धांच्या त्वरित आणि प्रबुद्ध शिष्यांनी (अर्हत आणि आनंद) केलेल्या मूळ जतनाइतकाच अधिकृत आणि शुद्ध आहे. थेरवाद परंपरेवर बर्मी धार्मिक पालकत्व स्थापित करण्यासाठी हा प्रतीकात्मक दावा महत्त्वपूर्ण होता.  

संगीतीमधील महत्त्वपूर्ण घटनांचा सारांश खालील तक्त्यात दिला आहे:

चाट्ठा संगायनाचे राजकीय आणि कालक्रमानुसार महत्त्वाचे टप्पे

दिनांक/कालावधी	घटना/टप्पा	महत्त्व	स्रोत संदर्भ
१९४८ (नंतर)	बर्माचे स्वातंत्र्य	शासनाच्या शासकीय नेतृत्वाखालील बौद्ध पुनरुज्जीवन आणि राज्य प्रोत्साहनाचा संदर्भ.
१९५४, १७ मे (वैशाख पौर्णिमा)	संगीतीची सुरुवात	पडताळणीसाठी पुरेसा वेळ सुनिश्चित करत अधिकृत सुरुवात.
१९५४–१९५६	ग्रंथांचे संपादन आणि पडताळणी	सायदोच्या नेतृत्वाखाली २,५००+ भिक्षूंनी सर्व ग्रंथांची सूक्ष्म तुलना केली.
१९५६, २४ मे (वैशाख पौर्णिमा)	संगीतीचा समारोप	परिनिर्वाणानंतर २,५०० वर्षांच्या वर्धापनदिनाशी (बुद्ध जयंती) जुळवून समारोप.
१९७९	मिंगून सायदो यांना मान्यता	शासनाने (ने विन यांच्या नेतृत्वाखाली) चिरस्थायी धार्मिक योगदानाचा गौरव करत अग्ग महा पंडित पदवी प्रदान केली.
२०००-सध्यापर्यंत	डिजिटल प्रसार (VRI/CSCD)	CST राष्ट्रीय सीमा ओलांडून जागतिक प्रमाणित डिजिटल ग्रंथ बनेल याची खात्री.

---

III. महासभा आणि ग्रंथांच्या संपादनाची कार्यपद्धती

III.१. आंतरराष्ट्रीय सहभागाची व्याप्ती

Chaṭṭha Saṅgāyana मध्ये व्यापक, तरीही केंद्रीकृत, आंतरराष्ट्रीय व्याप्ती होती. या सभेत मोठ्या संख्येने भिक्षू उपस्थित होते, नोंदीनुसार २,६०० किंवा विशेषतः २,५०० थेरवादी ज्येष्ठ (saṅgīti-kāraka) मुख्य पठण आणि पडताळणी प्रक्रियेत सहभागी झाले होते.  

सहभागी संघ आठ प्रमुख थेरवाद देशांमधून आले होते: बर्मा, थायलंड, कंबोडिया, लाओस, व्हिएतनाम, श्रीलंका, भारत आणि नेपाळ. याव्यतिरिक्त, जपानमधील एका मंदिरातूनही प्रतिनिधी पाठवण्यात आले होते, आणि जर्मन-जन्मलेले, श्रीलंकेत राहणारे न्यानपोनिका थेर हे सहभागी झालेल्या काही पाश्चात्त्य भिक्षूंपैकी एक होते. यजमान सरकारने या कार्यक्रमाच्या आंतरराष्ट्रीय स्वरूपाची जाणीवपूर्वक जाहिरात केली, ज्यामुळे या निष्कर्षाला खऱ्या अर्थाने जागतिक थेरवाद प्रयत्नाची कायदेशीर मान्यता मिळाली.  

III.२. Saṅgīti-kāraka प्रक्रिया

दोन वर्षांच्या कालावधीत वापरलेली मुख्य कार्यपद्धती मागील परिषदांसारखीच होती: ज्येष्ठांनी पाली कॅनन आणि संबंधित उत्तर-संहिता साहित्याच्या त्यांच्या संबंधित विद्यमान संपादनांचे पठण केले आणि त्यांची तुलना केली. उद्देश शुद्धीकरण हा होता—विविध राष्ट्रीय आवृत्यांमधील (जसे की बर्मी, सयामी आणि सिंहली आवृत्त्या) फरक सत्यापित करणे आणि त्यांचे एकत्रीकरण करणे. संगीती सुरू होईपर्यंत, सहभागी राष्ट्रांनी भारताचा अपवाद वगळता, त्यांच्या पाली त्रिपिटक आवृत्त्या त्यांच्या मूळ लिपीत रूपांतरित केल्या होत्या.  

सांगीती-कारक प्रक्रिया एका विशेष संपादकीय समितीवर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून होती, ज्यात संघ कार्यकारी समितीचा समावेश होता. या गटावर मजकुराचे सूक्ष्म पुनरावलोकन, संपादन आणि अंतिम संकलनासाठी मजकूर योग्य आणि चांगल्या प्रकारे सादर केला गेला आहे, याची खात्री करण्याची जबाबदारी होती.  

III.३. शुद्धीकरणाची व्याप्ती (संहिता आणि भाष्ये)

पडताळणी प्रक्रिया थेरवाद परंपरेच्या संपूर्ण शास्त्रीय चौकटीचा समावेश करण्यासाठी केवळ तीन संग्रहांपलीकडे विस्तारित झाली. त्रिपिटक—विनय पिटक, सुत्तंत पिटक आणि अभिधम्म पिटक—या सर्वांची कठोर तुलना आणि एकत्रीकरण केले गेले.  

सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, परिषदेने केवळ प्राथमिक पाली ग्रंथांचीच नव्हे, तर त्यांच्यासोबत असलेल्या भाष्यांची (Aṭṭhakathā) आणि उप-भाष्यांची (Ṭīkā) देखील पडताळणी, शुद्धीकरण आणि मंजूरी दिली. या कृतीमुळे व्याप्ती केवळ बुद्धांच्या थेट शिकवणीचे जतन करण्यापलीकडे विस्तारली. भाष्य साहित्याला औपचारिकपणे संहिताबद्ध करून आणि प्रमाणित करून, Chaṭṭha Saṅgāyana ने पुढील शतकांसाठी थेरवाद बौद्ध धर्माच्या अधिकृत अर्थाची आणि संपूर्ण स्वीकृत शास्त्रीय चौकटीची व्याख्या करण्याचा उद्देश ठेवला. या पावलामुळे परिणामी मजकूर परंपरेच्या आचरण आणि शैक्षणिक विवेचन या दोन्हीला आकार देईल याची खात्री झाली, ज्यामुळे बर्मी वंशाच्या ग्रंथांचे प्रामाण्य मोठ्या प्रमाणात स्थापित झाले.  

ग्रंथ पडताळणीची व्याप्ती खालीलप्रमाणे तपशीलवार दिली आहे:

चाट्ठा संगायना: तांत्रिक व्याप्ती आणि सत्यापित मजकूर

पिटक (संग्रह)	व्याप्ती आणि मजकूर	पडताळणीची आवश्यकता	विशेष योगदान देणारे
विनय पिटक	भिक्षू आणि भिक्षुणींसाठी मठवासी शिस्तीचे नियम (भिक्खू/भिक्खुणी पातिमोक्ख, खंडक, परिवार).	अचूकता उच्च पातळीवर आवश्यक, कारण शिस्तीचे नियम संघाच्या अस्तित्वासाठी मूलभूत आहेत.	मिंगून सायदो (मुख्य उत्तरदाता, विनयामध्ये विशेष तज्ज्ञता).
सुत्तंत पिटक	प्रवचने (दीघ, मज्झिम, संयुत्त, अंगुत्तर, खुद्दक निकाय).	विविध राष्ट्रीय आवृत्यांमध्ये (बर्मी, सिंहली, सयामी) तुलना.	पठण आणि तुलना प्रक्रियेत सामील असलेले सांगीती-कारक ज्येष्ठ.
अभिधम्म पिटक	उच्च शिक्षण (मनो-नैतिक आणि तात्विक विश्लेषण).	जटिल तांत्रिक आणि सैद्धांतिक सुसंगततेची पुष्टी आवश्यक.	संपादकीय समिती आणि विशेष तज्ज्ञ विद्वान.
भाष्ये आणि उप-भाष्ये	अट्ठकथा आणि टीका (उत्तर-संहिता शास्त्रीय साहित्य).	अधिकृत शास्त्रीय परंपरेचे मानकीकरण करण्यासाठी शुद्धीकरण आणि मान्यता.	नेतृत्व आणि मुख्य विद्वान.

---

IV. प्राविण्य आणि पडताळणी: सायदो (Sayadaws) यांची निर्णायक भूमिका

IV.१. नेतृत्वाची रचना

परिषदेचे यश आणि वैधता तिच्या नेतृत्वाच्या अतुलनीय विद्वत्तापूर्ण कौशल्यावर अवलंबून होती. सभेचे आयोजन प्रश्ना-उत्तराच्या पारंपारिक स्वरूपात केले गेले. पूज्यनीय महासी सायदो यांची मुख्य प्रश्न विचारणारे (Pucchaka) म्हणून नियुक्ती करण्यात आली, ज्यांना धम्माशी संबंधित आवश्यक प्रश्न औपचारिकपणे विचारण्याचे कार्य सोपवले होते. तथापि, संपूर्ण पडताळणी प्रक्रियेचे बौद्धिक केंद्र मुख्य उत्तरदात्यावर (Chief Respondent) अवलंबून होते.  

IV.२. मिंगून सायदो: धम्माचे सजीव भांडार

मुख्य उत्तरदात्याची (Vissajjaka) निर्णायक भूमिका पूज्यनीय भदंत विचित्तसरभिवंसा, जे सार्वत्रिकरित्या मिंगून सायदो म्हणून ओळखले जातात, त्यांनी पार पाडली. त्यांची नियुक्ती Tipiṭakadhara (त्रिपिटकाचे रक्षक)—ज्यांनी संपूर्ण पाली त्रिपिटक मुखोद्गत केले आहे—अशा व्यक्तीला शोधण्यासाठी आयोजित केलेल्या कठोर परीक्षेनंतर करण्यात आली.  

संगीतीसाठी मिंगून सायदो यांचे योगदान विलक्षण आणि अतुलनीय असल्याचे वर्णन केले गेले आहे. त्यांनी पडताळणी, संपादन, शुद्धीकरण आणि पुष्टीकरण या सर्व प्रक्रियांमध्ये पूर्णपणे भाग घेतला. संघ कार्यकारी समितीमध्ये सेवा देत असताना, ते विशेषतः विनय भागाचे (शिस्तीच्या नियमांशी संबंधित संग्रह) मुख्य प्राधिकरण होते. त्यांची बौद्धिक क्षमता पौराणिक होती; त्यांनी त्रिपिटक मधील प्रत्येक शब्दाचे अचूक पुस्तक, पृष्ठ आणि ओळ आठवून सांगितल्याचे नोंदवले गेले आहे.  

IV.३. मौखिक परंपरा आणि मुद्रण यांचा विरोधाभास

मिंगून सायदो यांच्यावर असलेला मोठा अवलंबित्व Chaṭṭha Saṅgāyana चा एक महत्त्वाचा पैलू अधोरेखित करतो: ही परिषद मौखिक प्रक्षेपणाच्या प्राचीन परंपरे आणि सामूहिक मुद्रणाच्या युगामधील एक महत्त्वपूर्ण पूल म्हणून कार्य करत होती. परिषदेचा मूळ उद्देश निश्चित, मुद्रित ग्रंथ तयार करणे हा होता. तरीही, मजकूर विवादांचे अंतिम शुद्धीकरण आणि निपटारा एका बर्मी भिक्षूच्या निर्दोष, परिपूर्ण, मौखिक स्मरणशक्तीवर मूलभूतपणे अवलंबून होता. सुरुवातीच्या शिष्य आनंदाने मूर्तिमंत केलेल्या पाली मौखिक परंपरेच्या अंतिम अभिव्यक्तीवरील या अवलंबित्वने, परिणामी मुद्रित आवृत्तीला सत्यतेचा आणि शुद्धतेचा निर्विवाद शिक्का प्रदान केला. मिंगून सायदो यांच्या अतुलनीय सहभागाशिवाय आणि तज्ञतेशिवाय संगीतीचे आयोजन आणि यश इतकी व्यापक कायदेशीरता प्राप्त करू शकले नसते, असे नोंदवले गेले आहे.  

संगीतीनंतर, मिंगून सायदो यांच्या विद्वत्तापूर्ण कामगिरीची सतत दखल घेतली गेली. १९७९ मध्ये, बर्मी सरकारने, तेव्हा जनरल ने विन यांच्या नेतृत्वाखाली, त्यांना अग्ग महा पंडित ही पदवी दिली. नंतर त्यांनी फर्स्ट ऑल ऑर्डर्स संघ मंडळ (First All Orders Sangha Congregation) आयोजित करण्यासाठी मुख्य सल्लागार म्हणून काम केले, ज्यामुळे राज्य-धार्मिक कार्यात त्यांचे सततचे महत्त्व सिद्ध झाले.  

---

V. चाट्ठा संगायना त्रिपिटक (CST): उत्पादन आणि प्रसार

V.१. सहाव्या परिषदेच्या आवृत्तीची वैशिष्ट्ये

कठोर विद्वत्तापूर्ण कार्याचा समारोप Chaṭṭha Saṅgāyana Tipiṭaka (CST) च्या संश्लेषण आणि अंतिम मंजुरीमध्ये झाला. ही आवृत्ती भाष्ये आणि उप-भाष्यांसह पाली कॅननची सत्यापित आणि शुद्ध केलेली आवृत्ती म्हणून जागतिक स्तरावर ओळखली गेली. CST च्या त्यानंतरच्या व्यापक मंजुरी, मुद्रण आणि वितरणाने परिषदेचे ग्रंथीय उद्दिष्ट यशस्वीरित्या पूर्ण केल्याचे दर्शविले.  

V.२. मुद्रणाकडे तंत्रज्ञानाचे संक्रमण

ऐतिहासिकदृष्ट्या, परिषदांनी मौखिक पठण किंवा शिलालेखांवर (पाचव्या परिषदेतील संगमरवरी स्तंभांवर कोरीव काम) लक्ष केंद्रित केले. सहाव्या संगीतीने मात्र आधुनिकतेचा निर्णायक स्वीकार केला, ज्याचा स्पष्ट उद्देश सत्यापित मजकूर “मुद्रित स्वरूपात उपलब्ध” करण्यासाठी व्यवस्था करणे हा होता. २० व्या शतकातील मुद्रण तंत्रज्ञानाचा हा स्वीकार, शासनाच्या मोठ्या प्रमाणात उत्पादन आणि जागतिक प्रसारास अनुमती देणारा ठरला, ज्यामुळे मजकूर जतन करण्याच्या जुन्या, स्थानिक पद्धतींना मागे टाकले गेले. इतर बौद्ध देशांशी संलग्न राहून थेरवाद बौद्ध धर्माच्या शिकवणीचा प्रचार करण्याच्या व्यापक उद्दिष्टासाठी हे आधुनिकीकरण अविभाज्य होते.  

V.३. जागतिक स्वीकृती आणि विद्वत्तापूर्ण टीका

परिषदेच्या आयोजकांनी या घटनेला एक सहकारी आंतरराष्ट्रीय कार्य म्हणून चित्रित करण्याचा सक्रिय प्रयत्न केला. इंडोनेशियातील बौद्ध लोकांच्या वतीने ओंग तियांग बियाउ आणि टी बोआन आन यांच्यासारख्या व्यक्तींच्या भाषणांसह, विविध राष्ट्रांच्या प्रतिनिधींचा सहभाग हेतुपुरस्सर प्रसिद्ध करण्यात आला, ज्यामुळे परिषदेची वैधता आंतरराष्ट्रीय व्यवहार म्हणून निश्चित झाली.  

तथापि, विद्वत्तापूर्ण विश्लेषण परिषदेच्या खऱ्या व्याप्तीचा अधिक सूक्ष्म अर्थ दर्शवते. अनेक शिक्षणतज्ज्ञांनी नमूद केले आहे की “Chaṭṭha Saṅgāyana” हा शब्द सामान्य असला तरी, तो काहीसा दिशाभूल करणारा आहे, कारण ही परिषद “मुख्यतः बर्मी थेरवादी भिक्षूंच्या नेतृत्वाखाली झाली, ज्यात इतर थेरवादी देशांचा मर्यादित सहभाग होता”. परिणामी, तयार झालेला मजकूर प्रामुख्याने पाली कॅननच्या बर्मी मजकूर आवृत्तीला दृढ आणि व्यापकपणे प्रसारित करण्यासाठी उपयुक्त ठरला. श्रीलंका किंवा थायलंडसारख्या इतर प्रमुख थेरवाद केंद्रांमधील मठवासी अधिकाऱ्यांनी CST आवृत्ती किती प्रमाणात स्वीकारली आणि अवलंबली, हा शैक्षणिक चर्चेचा विषय राहिला आहे. अशा प्रकारे, परिषदेने एकसंध ग्रंथ तयार करण्यात अत्यंत यश मिळवले असले तरी, ते थेरवाद जगात बर्मी धार्मिक अधिकाराची एक शक्तिशाली राज्य-प्रायोजित घोषणा म्हणून समजले जाते.  

---

VI. चिरस्थायी वारसा: मुद्रणातून डिजिटल धम्माकडे

Chaṭṭha Saṅgāyana Tipiṭaka चा प्रभाव २० व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि २१ व्या शतकाच्या सुरुवातीस मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे, मुख्यतः त्याच्या डिजिटल स्वरूपात रूपांतरणामुळे.

VI.१. विपश्यना संशोधन संस्थेची (VRI) भूमिका

CST च्या डिजिटल जतन आणि प्रसारासाठी प्राथमिक व्यवस्थापक विपश्यना संशोधन संस्था (VRI) आहे, जी इगतपुरी, भारत येथे सायगयी यू बा खिन यांच्या परंपरेत एस.एन. गोएंका यांनी प्रसारित केलेल्या विपश्यना ध्यान तंत्राशी संबंधित आहे. VRI ने प्रमाणित ग्रंथांचे डिजिटल पुनरुत्पादन करण्याचे मोठे कार्य हाती घेतले, जे Chaṭṭha Saṅgāyana CD (CSCD) म्हणून ओळखले जाते.  

VI.२. CST चे डिजिटल प्राबल्य

CST च्या डिजिटल उपलब्धतेमुळे ते आधुनिक थेरवाद अभ्यासासाठी प्रचलित मानक बनले आहे. VRI विविध लिपींमध्ये युनिकोड फॉन्ट वापरून मजकूर प्रदान करते, ज्यामुळे जागतिक स्तरावर विविध भाषिक क्षेत्रांमध्ये प्रवेश सुनिश्चित होतो. हा मजकूर डेस्कटॉप सॉफ्टवेअर, समर्पित वेबसाइट्स आणि मोबाइल ॲप्लिकेशन्स (iOS आणि Android) द्वारे उपलब्ध आहे, ज्यामुळे बुद्धवचन ची व्यापक उपलब्धता सुनिश्चित होते.  

सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, पाली रोमन मजकूराची डिजिटल आवृत्ती, जी CST अधिकृत VRI आवृत्ती म्हणून नियुक्त केली आहे, ती सतत सुधारित, जिवंत दस्तऐवज म्हणून राखली जाते. VRI त्रुटी सुधारणा आणि इतर सुधारणा समाविष्ट करण्यासाठी परिश्रमपूर्वक काम करते, ज्याचे अद्यतने ऑगस्ट २०२४ आणि जून २०२५ इतके अलीकडील नोंदवले आहेत. CST वर आधारित आधुनिक अभ्यास मंचामध्ये समाकलित पाली आणि संस्कृत शब्दकोश, पूर्ण-मजकूर शोध क्षमता आणि पाली-ते-इंग्रजी भाषांतर आणि व्याकरण विश्लेषणासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करणारी साधने यासारखी अत्याधुनिक वैशिष्ट्ये उपलब्ध आहेत.  

VI.३. जागतिक प्रसार आणि राष्ट्रीयत्व-मुक्तता

जरी Chaṭṭha Saṅgāyana १९५४ ते १९५६ दरम्यान बर्मी राष्ट्रीय पुनरुज्जीवनात राजकीयरित्या रुजलेला असला तरी, VRI (एक स्वतंत्र, भारत-आधारित संस्था) च्या व्यवस्थापनाखाली डिजिटल क्षेत्रात त्याचे संक्रमण झाल्यामुळे, हा मजकूर प्रभावीपणे राष्ट्रीयत्व-मुक्त झाला आहे. CST तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून भाषिक आणि भौगोलिक सीमा ओलांडून जागतिक स्तरावर विनामूल्य उपलब्ध करून , VRI ने २१ व्या शतकात थेरवाद पाली कॅननसाठी जागतिक मानक संदर्भ ग्रंथ म्हणून CST ची स्थिती मजबूत केली आहे, ज्यामुळे त्याचे विशिष्ट राष्ट्रीयवादी मूळ मोठ्या प्रमाणात मागे पडले आहे.  

---

VII. निष्कर्ष: ऐतिहासिक आणि ग्रंथीय महत्त्वाचे मूल्यांकन

Chaṭṭha Saṅgāyana आधुनिक थेरवाद बौद्ध धर्माच्या इतिहासातील एक अतुलनीय उपलब्धी म्हणून उभी आहे. परिषदेने संपूर्ण पाली कॅनन आणि त्यानंतरच्या भाष्य साहित्याची (Aṭṭhakathā आणि Ṭīkā) पडताळणी आणि पुष्टी करण्याची आपली जबाबदारी यशस्वीरित्या पूर्ण केली. या प्रयत्नाने २,५०० व्या बुद्ध जयंतीशी संबंधित आध्यात्मिक उद्दिष्ट पूर्ण केले, ज्यामुळे एक एकत्रित ग्रंथीय पाया मिळाला जो जगभरातील आधुनिक विपश्यना आणि शैक्षणिक परंपरांसाठी संदर्भ मानक म्हणून कार्यरत आहे.  

परिषदेचे ऐतिहासिक महत्त्व हे तिच्या यशस्वी, राज्य-प्रायोजित प्रकल्पाच्या कार्यामुळे आहे, जो स्वातंत्र्यानंतरच्या बर्माच्या धार्मिक अधिकाराची पुष्टी करण्यासाठी तयार करण्यात आला होता. हे पुष्टीकरण अत्याधुनिक विद्वत्तापूर्ण कार्यप्रणाली आणि मिंगून सायदो यांच्यासारख्या व्यक्तींच्या अतुलनीय स्मरणशक्तीवर अवलंबून राहून साध्य करण्यात आले. परिणामी Chaṭṭha Saṅgāyana Tipiṭaka (CST) ने मुद्रण आणि डिजिटल युगात थेरवाद बौद्ध धर्माच्या जागतिक प्रसारासाठी आवश्यक असलेले स्थैर्य आणि ग्रंथीय निश्चितता प्रदान केली. त्याचे मूळ बर्मी राष्ट्रीय धार्मिक पुनरुज्जीवनात असले तरी, ग्रंथाच्या तांत्रिक प्रसाराने अखेरीस त्याची प्रचलित, वास्तविक जागतिक मानक म्हणून भूमिका सुरक्षित केली आहे, ज्यामुळे बुद्धवचन चे पुढील पिढ्यांसाठी जतन सुनिश्चित झाले आहे.

🌼 थोडक्यात सारांश:

क्र.	संगीती	ठिकाण	राजा	काल	प्रमुख कार्य
१	राजगृह	अजातशत्रु	इ.स.पूर्व 483	धम्म-विनय संकलन
२	वैशाली	कालाशोक	इ.स.पूर्व 383	विनय विवाद
३	पाटलिपुत्र	अशोक	इ.स.पूर्व 250	धम्मप्रचार व अभिधम्म
४	लंका / कश्मीर	वट्टगामणी / कनिष्क	इ.स.पूर्व 72 / इ.स. 1 श.	तिपिटक लेखन / संस्कृत संकलन
५	मंडले (बर्मा)	मिंदोन मिन	इ.स. 1871	तिपिटक फलकांवर खोदला
६	रंगून (बर्मा)	यु नू (प्रधानमंत्री)	इ.स. 1954–56	आंतरराष्ट्रीय संगीती, तिपिटक संपादन