पालि भाषा आणि तिचा इतिहास: एक सखोल अभ्यास

खंड १: प्रास्ताविक – पालि भाषेची ओळख आणि व्युत्पत्ती

पालि भाषा ही भारतीय उपखंडातील एक प्रमुख प्राचीन भाषा आहे, जी प्रामुख्याने थेरवाद बौद्ध धर्माच्या धार्मिक आणि साहित्यिक परंपरेशी संबंधित आहे. ती मध्य इंडो-आर्यन भाषाकुलाचा एक महत्त्वाचा भाग मानली जाते. पालिचा अभ्यास तिच्या ऐतिहासिक, धार्मिक आणि भाषिक महत्त्वामुळे मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. ही भाषा थेरवाद बौद्ध धर्माच्या ‘पालि कॅनन’ किंवा ‘तिपिटक’ या पवित्र धर्मग्रंथांची मुख्य भाषा म्हणून ओळखली जाते, ज्यामुळे तिचा दर्जा केवळ एक प्राचीन बोली म्हणून मर्यादित न राहता एका अभिजात आणि धार्मिक भाषेच्या स्वरूपात उंचावला गेला आहे.¹ पालिचा वापर केवळ धर्मग्रंथांच्या लेखनापुरता मर्यादित नव्हता, तर ती आजही जप, पठण आणि बौद्ध शिकवणीच्या अभ्यासासाठी आग्नेय आशियातील अनेक देशांमध्ये वापरली जाते.⁴

या भाषेचा उगम प्राचीन उत्तर भारतातील प्रादेशिक बोलींमध्ये झाला. भाषिकदृष्ट्या, ती या दोन्ही भाषांमधून थेट विकसित झालेली नाही.² आधुनिक भाषाशास्त्रज्ञ पालिला इ.स.पू. तिसऱ्या शतकातील अनेक प्राकृत भाषांचे एकत्रीकरण मानतात, ही संमिश्र रचना तिच्या ‘लोकभाषा’ म्हणून वापरल्या गेलेल्या भूमिकेशी सुसंगत आहे, ज्याला गौतम बुद्धांनी त्यांच्या उपदेशांसाठी प्रोत्साहन दिले होते.²

‘पालि’ शब्दाची व्युत्पत्ती आणि त्याचे ऐतिहासिक महत्त्व

‘पालि’ या शब्दाची व्युत्पत्ती आणि त्याचा अर्थ अनेक विद्वानांमध्ये चर्चेचा विषय राहिला आहे. विशेषतः, मूळ बौद्ध धर्मग्रंथांमध्ये या भाषेसाठी ‘पालि’ हे नाव आढळत नाही. हे नाव नंतरच्या काळात, विशेषतः भाष्यपरंपरेतून विकसित झाले असे मानले जाते.¹ या परंपरेत, हस्तलिखितामधील मूळ मजकुराच्या ‘ओळी’ किंवा ‘पंक्तीला’ (पालि) तिच्या नंतर येणाऱ्या भाष्यापासून किंवा स्थानिक भाषेतील भाषांतरापासून वेगळे करण्यासाठी ‘पालि’ हा शब्द वापरला गेला.¹ के.आर. नॉर्मन यांच्यासारख्या विद्वानांनी असा विचार मांडला आहे की ‘पालि-भाषा’ (मूळ मजकुराची भाषा) या शब्दाच्या चुकीच्या समजुतीमुळेच ‘पालि’ हे एका विशिष्ट भाषेचे नाव बनले.¹

या नामकरणाचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे भाषेचे हे नाव तिच्या कार्याशी जोडले गेले, तिच्या भौगोलिक उगमाशी नाही. पालिला ‘धार्मिक ग्रंथाची भाषा’ म्हणून ओळख मिळाली आणि तिची ही भूमिका तिच्या ‘अभिजात’ आणि ‘अटल’ स्वरूपाला अधोरेखित करते. हे नाव कोणत्याही प्रादेशिक ओळखीपेक्षा तिच्या पवित्र आणि प्रामाणिक स्थितीला दर्शवते. या भाषेला ‘पालि’ हे नाव श्रीलंकेत ११व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात, दरबारी आणि साहित्यिक भाषा म्हणून तिचा पुन्हा वापर सुरू झाल्यावर अधिकृतपणे मिळाले.¹ हा नामकरण सोहळा केवळ योगायोग नव्हता. थेरवाद बौद्ध धर्माने, इतर बौद्ध संप्रदायांच्या तुलनेत स्वतःला वेगळे करण्यासाठी, आपल्या मूळ भाषेला एक विशिष्ट आणि आदराचे नाव दिले असण्याची शक्यता आहे. या नामकरणामुळे पालिची ओळख अधिक मजबूत झाली आणि तिला ‘धर्मभाषा’ म्हणून औपचारिक प्रतिष्ठा मिळाली, ज्यामुळे ती केवळ एक भाषिक माध्यम न राहता थेरवाद परंपरेच्या अधिकाराचे आणि अस्मितेचे प्रतीक बनली.

खंड २: पालिचा उगम आणि भाषिक विकास

पालि भाषेची उत्पत्ती प्राचीन प्राकृत भाषांमध्ये झाली, आणि ती ‘प्रथम प्राकृत’ म्हणून ओळखली जाते. काही अभ्यासक असेही मानतात की संस्कृतच्या तुलनेत पालिमध्ये अनेक व्याकरणिक आणि ध्वनीविषयक वैशिष्ट्ये सोपी आहेत, ज्यामुळे काही इतिहासकार संस्कृतला पालिचा अपभ्रंश (विकृत रूप) मानतात.⁸ तथापि, पालिचा उगम आणि मूळ स्थान हा विद्वानांमध्ये आजही एक महत्त्वाचा वादग्रस्त मुद्दा आहे.

भौगोलिक उगमाचा वाद: मागधी विरुद्ध पश्चिम प्राकृत

पालिच्या उगमाबद्दल दोन प्रमुख सिद्धांत प्रचलित आहेत: पारंपरिक मागधी सिद्धांत आणि आधुनिक विद्वत्तापूर्ण पश्चिम प्राकृत सिद्धांत.

पारंपरिक मत (मागधी सिद्धांत)

थेरवाद बौद्ध परंपरेनुसार, पालि ही मूळतः मगध राज्याची भाषा होती, जिथे गौतम बुद्धांनी त्यांचे बहुतेक उपदेश दिले.³ म्हणूनच, पालि ही बुद्धांनी स्वतः वापरलेली भाषा आहे, असे मानले जाते. आचार्य बुद्धघोष यांच्यासारख्या विद्वानांनी पालिला ‘मागधी’ किंवा ‘सर्व प्राण्यांची मूळभाषा’ (मूळ भाषेतून विकसित झालेली) म्हणून संबोधले आहे.⁸ थेरवाद परंपरेने पालिला मागधी मानण्यामागे केवळ भाषिक साम्य नसून, एक मोठा धार्मिक आणि वैचारिक उद्देश होता. या दाव्यामुळे थेरवाद संप्रदायाला हे स्थापित करता आले की त्यांच्याकडील पालि साहित्य हे बुद्धांचे सर्वात मूळ आणि अचूक वचन आहे. यामुळे थेरवादला अन्य बौद्ध संप्रदायांवर (‘महासांघिक’, ‘हीनयान’ वगैरे) श्रेष्ठत्व प्राप्त झाले. हा सिद्धांत भाषिक वाद कमी आणि धार्मिक अधिकाराची स्थापना जास्त करतो.

आधुनिक विद्वत्तापूर्ण मत (पश्चिम प्राकृत सिद्धांत)

आधुनिक भाषाशास्त्रज्ञ पालिला एका विशिष्ट प्रदेशाची बोली मानत नाहीत. त्यांच्या मते, ती इ.स.पू. तिसऱ्या शतकात विकसित झालेल्या अनेक प्राकृत भाषांचे मिश्रण आहे. या मिश्रणामुळेच त्यात अनेक बोलींची वैशिष्ट्ये आढळतात.³ विद्वानांना असे दिसून आले आहे की पालिचा संबंध सम्राट अशोकाच्या पश्चिम भारतातील शिलालेख (उदा. सौराष्ट्रमधील गिरनार शिलालेख) आणि मध्य-पश्चिम प्राकृत भाषेच्या हथिगुम्फा शिलालेख यांच्याशी अधिक जुळतो.⁶ तरीही, पालिमध्ये मागधी बोलीची काही वैशिष्ट्ये (ज्यांना ‘मागधिझम’ म्हटले जाते) आजही टिकून आहेत.⁶ पालि भाषेची ही संमिश्र रचना बौद्ध धर्माच्या भौगोलिक प्रसाराचे एक महत्त्वाचे प्रतीक आहे. गौतम बुद्धांच्या उपदेशांचे मौखिक संकलन वेगवेगळ्या प्रदेशांतील अनुयायांनी केले होते, आणि हे अनुयायी आपापल्या स्थानिक बोलीभाषेतून उपदेश मुखोद्गत करत होते. त्यामुळे, जेव्हा हे साहित्य श्रीलंकेत लिपीबद्ध झाले, तेव्हा एका विशिष्ट बोलीचे शुद्धीकरण न करता त्या मिश्रित भाषेचेच प्रमाणीकरण (Standardization) झाले. या प्रक्रियेमुळेच पालिमध्ये पूर्व आणि पश्चिम दोन्हीकडील प्राकृत भाषांची चिन्हे दिसतात.

पालि भाषेच्या उगमाबद्दलचे दोन्ही प्रमुख सिद्धांत खालील सारणीत स्पष्ट केले आहेत:

सारणी १: पालि भाषेच्या उगमाबद्दलचे सिद्धांत

सिद्धांताचे नाव	प्रमुख समर्थक	सिद्धांताचे सार	समर्थनार्थ पुरावे
पारंपरिक मागधी सिद्धांत	थेरवाद परंपरा, आचार्य बुद्धघोष, विसुद्धिमग्ग आणि महावंस ग्रंथ 8	पालि ही मूळतः मगध राज्याची बोलीभाषा आहे आणि ती बुद्धांनी वापरलेली भाषा आहे. 8	थेरवाद ग्रंथांतील उल्लेख, जिथे पालिला ‘मागधी’ किंवा ‘सर्व प्राण्यांची मूळभाषा’ म्हटले आहे. 8
आधुनिक पश्चिम प्राकृत सिद्धांत	के.आर. नॉर्मन, आर. सी. चाइल्डर्स, आणि आधुनिक भाषाशास्त्रज्ञ 6	पालि ही एका विशिष्ट प्रादेशिक बोलीतून उद्भवलेली नाही, तर इ.स.पू. ३ऱ्या शतकातील अनेक प्राकृत भाषांचे मिश्रण आहे. 3	सम्राट अशोकाच्या पश्चिम भारतातील शिलालेख (गिरनार) आणि हथिगुम्फा शिलालेख यांच्याशी असलेले भाषिक साम्य. पालिमध्ये काही ‘मागधिझम’ टिकून आहेत. 6

खंड ३: ऐतिहासिक प्रवास: मौखिक परंपरेपासून लिखित स्वरूपापर्यंत

पालि भाषेचा ऐतिहासिक प्रवास मौखिक परंपरेपासून सुरू होऊन लिखित धर्मग्रंथांपर्यंत पोहोचला, जो बौद्ध धर्माच्या विकासाशी आणि प्रसाराशी थेट जोडलेला आहे.

मौखिक परंपरेचे युग

गौतम बुद्धांच्या काळात पालि ही एक जनसामान्यांची बोलीभाषा होती. बुद्धांनी त्यांचे उपदेश पंडितांची भाषा असलेल्या संस्कृतऐवजी याच लोकभाषेतून दिले, जेणेकरून त्यांचे विचार समाजातील प्रत्येक स्तरातील लोकांना सहज समजतील.² बुद्धांच्या महापरिनिब्बाननंतर त्यांचे उपदेश मौखिक परंपरेने पिढ्यानपिढ्या जतन केले गेले. या मौखिक परंपरेला ‘आचार्य-शिष्य परंपरा’ असे म्हटले जाते.⁹ बौद्ध संगीतींमध्ये (परिषदांमध्ये) धम्म (उपदेश) आणि विनय (शिस्त) यांचे संकलन केले गेले. या संकलनांची रचना अशा प्रकारे केली होती की ती मुखोद्गत करणे आणि वारंवार पठण करणे सोपे जाईल. दीपवंस ग्रंथात बुद्धांपासून ते स्थविर उपालि, स्थविर दासक, आणि स्थविर महिन्द यांच्यापर्यंतच्या आचार्य-शिष्य परंपरेची नोंद आढळते, जी मौखिक साहित्याच्या जतनाचे एक महत्त्वाचे साधन होती.¹¹

लिखित स्वरूपातील ऐतिहासिक रूपांतरण

मौखिक परंपरेवर अनेक शतके अवलंबून राहिल्यानंतर, पालि साहित्य प्रथम इ.स.पू. पहिल्या शतकात श्रीलंकेत लिपीबद्ध करण्यात आले. हा ऐतिहासिक निर्णय राजा वट्टगामिनी अभयच्या (इ.स.पू. २९-१७) काळात घेण्यात आला.² हे पाऊल केवळ एक तांत्रिक बदल नव्हते, तर परंपरेचे रक्षण करण्यासाठी घेतलेला एक निर्णायक धोरणात्मक निर्णय होता. दुष्काळ, युद्ध आणि अन्य प्रतिस्पर्धी बौद्ध संप्रदायांच्या (उदा. अभयगिरी विहार) वाढत्या प्रभावामुळे मौखिक परंपरेला गंभीर धोका निर्माण झाला होता.⁶ या संकटांच्या पार्श्वभूमीवर, त्रिपिटकाचे लिखित स्वरूपात जतन करणे बौद्ध संघाच्या अस्तित्वासाठी एक अत्यावश्यक पाऊल बनले. या घटनेमुळे पालिचा दर्जा ‘मौखिक बोली’वरून ‘धर्मग्रंथाची लिखित भाषा’ म्हणून स्थापित झाला आणि श्रीलंकेचे थेरवाद बौद्ध धर्म आणि पालि भाषेचे जतनाचे केंद्र म्हणून स्थान निश्चित झाले.⁶

प्रसार आणि ऱ्हास

श्रीलंकेत लिपीबद्ध झाल्यानंतर, पालि भाषा आणि तिच्यातील ग्रंथ म्यानमार (बर्मा), थायलंड, कंबोडिया, लाओस, आणि व्हिएतनाम यांसारख्या आग्नेय आशियाई देशांमध्ये वेगाने पसरले. या प्रदेशांमध्ये पालि धर्मभाषा बनली आणि राजघराण्यांनी बौद्ध धर्माला आश्रय दिल्याने तिचा विकास आणि प्रसार मोठ्या प्रमाणावर होत राहिला.² याउलट, भारतात मात्र पालिचा ऱ्हास झाला. सुमारे १४व्या शतकापर्यंत ती भारतातील साहित्यिक भाषा म्हणून अस्तंगत झाली. परंतु, श्रीलंकेसह इतर देशांमध्ये ती १८व्या शतकापर्यंत टिकून राहिली.² भारतातील पालिचा ऱ्हास हा देशातील बौद्ध धर्माच्या ऱ्हासाशी संबंधित आहे. बौद्ध धर्माला राजकीय आणि सामाजिक आश्रय कमी झाल्यावर, त्याची भाषा म्हणून पालिचा वापरही कमी झाला. याउलट, आग्नेय आशियात तिला मिळालेल्या आश्रयामुळे ती दीर्घकाळ जिवंत राहिली. हे दर्शवते की भाषेचे अस्तित्व केवळ तिच्या भाषिक गुणधर्मांवरच अवलंबून नसते, तर राजकीय आणि सामाजिक संरक्षणावरही अवलंबून असते.

खंड ४: पालि साहित्याची विशाल परंपरा

पालि साहित्य ही एक समृद्ध परंपरा असून, ती प्रामुख्याने थेरवाद बौद्ध धर्माच्या धर्मग्रंथांनी आणि त्यांच्याशी संबंधित लेखनाने बनलेली आहे. पालि कॅनन, ज्याला ‘तिपिटक’ (तीन पेटारे) असेही म्हणतात, हे पालि साहित्याचे सर्वात महत्त्वाचे आणि प्राचीन संकलन आहे.⁴

पालि कॅनन (तिपिटक)

तिपिटक हे बौद्ध वचनांचे तीन प्रमुख विभागांमध्ये वर्गीकरण आहे:

• १. विनय पिटक: हा विभाग भिक्षु आणि भिक्खुनी संघासाठी असलेले मठ शिस्तीचे नियम, आचारसंहिता आणि प्रशासनाचे नियम यांचा संग्रह आहे.⁴ यात
  पाराजिक, पाचित्तिय, महावग्ग, चुल्लवग्ग आणि परिवार या ग्रंथांचा समावेश आहे.¹⁰
• २. सुत्त पिटक: हा सर्वात मोठा विभाग असून, यात गौतम बुद्धांचे आणि त्यांच्या प्रमुख शिष्यांचे उपदेश, प्रवचने आणि संवाद आहेत.⁴ हा पाच प्रमुख भागांमध्ये विभागलेला आहे, ज्यांना ‘निकाय’ म्हणतात:
  दीघनिकाय, मज्झिमनिकाय, संयुत्तनिकाय, अंगुत्तरनिकाय आणि खुद्दकनिकाय.¹⁰
  खुद्दकनिकायमध्ये धम्मपद, सुत्तनिपात, आणि बुद्धांच्या मागील जन्माच्या कथा सांगणाऱ्या लोकप्रिय जातक कथा यांसारख्या ग्रंथांचा समावेश आहे. तसेच, यात भिक्षु आणि भिक्खुनींनी रचलेल्या गाथांचा संग्रह अनुक्रमे थेरगाथा आणि थेरीगाथा मध्ये आहे.¹⁰
• ३. अभिधम्म पिटक: हा विभाग बौद्ध तत्त्वज्ञान, मनोविज्ञान आणि मानसिक विश्लेषणाचे सखोल विवेचन करतो.⁴ हे सात ग्रंथांमध्ये विभागलेले आहे.¹⁰

कॅनॉनिकल नसलेले महत्त्वाचे ग्रंथ

तिपिटकाव्यतिरिक्त पालि साहित्यात अनेक महत्त्वपूर्ण ग्रंथ आहेत, ज्यांनी या परंपरेला अधिक समृद्ध केले आहे:

• अट्ठकथा (भाष्य साहित्य): या ग्रंथांमध्ये मौखिक परंपरेतील व्याख्यांना लिखित स्वरूप दिले आहे. यात बुद्धघोष (इ.स. चौथे-पाचवे शतक) यांचे विसुद्धिमग्ग आणि तिपिटकावरील अनेक भाष्यग्रंथांचा समावेश आहे. विसुद्धिमग्ग हा थेरवाद बौद्ध धर्मातील एक महत्त्वाचा मार्गदर्शक ग्रंथ मानला जातो.¹¹
• वंस (ऐतिहासिक वंशावळी): दीपवंस (इ.स. चौथे शतक) आणि महावंस (इ.स. सहावे शतक) हे श्रीलंकेतील बौद्ध धर्माच्या इतिहासाचे आणि प्रसाराचे महत्त्वाचे स्रोत आहेत. हे ग्रंथ केवळ धार्मिकच नव्हे, तर ऐतिहासिक माहितीसाठीही महत्त्वपूर्ण आहेत.¹²
• मिलिंदपञ्ह: हा ग्रंथ इंडो-ग्रीक राजा मिलिंद (मेनांडर) आणि बौद्ध भिक्षु नागसेन यांच्यातील बौद्ध तत्त्वज्ञानावरील संवादाचे वर्णन करतो.¹²

पालि साहित्याचा विकास मौखिक उपदेशांपासून विद्वत्तापूर्ण विश्लेषण आणि ऐतिहासिक लेखनाकडे झाला. सुरुवातीचे ग्रंथ (सुत्तपिटक, विनयपिटक) हे बुद्धांचे थेट उपदेश होते, जे मौखिक पठणासाठी सोपे होते. नंतर अभिधम्म पिटक आणि भाष्यग्रंथांनी बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे सखोल, बौद्धिक विश्लेषण सुरू केले. ही उत्क्रांती केवळ धार्मिक शिकवणुकींचे जतन करत नाही, तर त्यांचा विस्तार आणि सखोल अभ्यासही दर्शवते. पालि साहित्याचे हे स्वरूप थेरवाद परंपरेच्या वैचारिक प्रगतीचे प्रतीक आहे, कारण अट्ठकथा आणि इतर भाष्यग्रंथ केवळ धर्मग्रंथ म्हणून नव्हे, तर एक कठोर आणि संरक्षणात्मक विद्वत्तापूर्ण परंपरा म्हणून उदयास आले, जी महायान बौद्ध धर्माच्या नवीन विचारसरणींना प्रतिसाद देत होती.

सारणी २: पालि साहित्यातील प्रमुख ग्रंथ आणि त्यांचे महत्त्व

ग्रंथाचा प्रकार	ग्रंथांची नावे (उदा.)	महत्त्व आणि विषय
तिपिटक	विनय पिटक, सुत्त पिटक, अभिधम्म पिटक 4	थेरवाद बौद्ध धर्माचे मूलभूत धर्मग्रंथ, बुद्धांचे मूळ उपदेश, मठ शिस्तीचे नियम, आणि तत्त्वज्ञानाचे विश्लेषण 4
खुद्दकनिकाय (उपविभाग)	धम्मपद, सुत्तनिपात, जातक कथा, थेरगाथा, थेरीगाथा 10	नैतिक उपदेशांचे पद्य संग्रह, बुद्धांच्या मागील जन्माच्या कथा, आणि भिक्षु-भिक्खुनींच्या अनुभव कथा 10
भाष्य साहित्य	अट्ठकथा, विसुद्धिमग्ग (बुद्धघोष) 12	तिपिटकावरील विस्तृत भाष्ये आणि पारंपरिक व्याख्या, बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे सखोल विश्लेषण 12
ऐतिहासिक वंशावळी	दीपवंस, महावंस 12	श्रीलंकेतील बौद्ध धर्माचा आणि राजवंशांचा ऐतिहासिक लेखाजोखा 12
संवादात्मक ग्रंथ	मिलिंदपञ्ह 12	राजा मिलिंद आणि भिक्षु नागसेन यांच्यातील बौद्ध तत्त्वज्ञानावरील संवाद 12

खंड ५: पालि भाषेची व्याकरणिक आणि भाषिक वैशिष्ट्ये

पालि भाषेची व्याकरणिक आणि ध्वनीविषयक वैशिष्ट्ये संस्कृतच्या तुलनेत तिच्या ‘लोकभाषा’ उगमाची पुष्टी करतात. संस्कृतपेक्षा पालिची रचना अधिक सोपी आहे, जी बुद्धांच्या ‘सर्वांसाठी’ शिकवणीच्या तत्त्वज्ञानाशी जुळते.

ध्वनीविषयक वैशिष्ट्ये

• स्वर: पालिमध्ये अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ए, ओ हे स्वर आहेत. संस्कृतमधील ‘ऐ’ आणि ‘औ’ हे स्वर पालिमध्ये ‘ए’ आणि ‘ओ’ होतात.¹⁶ तसेच, संस्कृतमधील ‘ऋ’ आणि ‘ॠ’ यांचे ‘अ’, ‘इ’ किंवा ‘उ’ मध्ये रूपांतर होते.¹⁶
• व्यंजने: संस्कृतमध्ये ‘श’, ‘ष’, आणि ‘स’ असे तीन घर्षक (sibilants) आहेत, तर पालिमध्ये केवळ ‘स’ हा एकच घर्षक आढळतो.¹⁶
• संयुक्त व्यंजनांचे सरलीकरण: पालिमध्ये संयुक्त व्यंजने सरळ करण्याची प्रवृत्ती आढळते, जी तिच्या प्राकृत स्वरूपाचे महत्त्वाचे वैशिष्ट्य आहे. उदाहरणार्थ, संस्कृतमधील ‘धर्म’ चे पालिमध्ये ‘धम्म’ होते आणि ‘ग्राम’ चे ‘गाम’ होते.¹⁶ शब्दांच्या सुरुवातीस एकापेक्षा जास्त व्यंजने येत नाहीत.

व्याकरणिक संरचना

• नामे: पालिमध्ये नामांना तीन लिंगे, दोन वचने (एकवचन आणि अनेकवचन) आणि संबोधनासह आठ विभक्त्या आहेत.⁶ नामांची रूपे त्यांच्या लिंगानुसार आणि शेवटच्या अक्षरान्सार बदलतात. उदाहरणार्थ, ‘बुद्ध’ या शब्दाची रूपे प्रथमा एकवचनात ‘बुद्धो’ आणि अनेकवचनात ‘बुद्धा’ होतात, तर ‘भिक्खु’ या शब्दाची रूपे प्रथमा एकवचनात ‘भिक्खु’ आणि अनेकवचनात ‘भिक्खू’ किंवा ‘भिक्खवो’ होतात.¹⁶
• क्रियापदे: संस्कृतप्रमाणेच पालिमध्ये ‘परस्मैपद’ आणि ‘आत्मनेपद’ हे दोन प्रकार आहेत, परंतु ‘परस्मैपद’ अधिक प्रचलित आहे.¹⁶
• सर्वनामे: पालिमध्ये ‘अम्ह’ (मी), ‘तुम्ह’ (तू), आणि ‘सो’ (तो/ती/ते) यांसारखी पुरुषवाचक सर्वनामे आहेत, ज्यांची रूपे विभक्तीनुसार बदलतात.¹⁶

पालि व्याकरणाची स्वतंत्र परंपरा

पालि व्याकरणाची एक वेगळी आणि महत्त्वाची बाब म्हणजे त्याचे ग्रंथ पालि भाषेतच लिहिले गेले आहेत. कच्चायन व्याकरण, सद्दनीति आणि मोग्गल्लान व्याकरण हे पालि व्याकरणाचे प्रमुख ग्रंथ आहेत.¹⁷ ही बाब प्राकृत व्याकरणापेक्षा वेगळी आहे, 

सारणी ३: संस्कृत आणि पालि भाषेतील व्याकरणिक व ध्वनीविषयक फरक

वैशिष्ट्य	संस्कृत	पालि
स्वर	‘ऐ’ आणि ‘औ’ 16	‘ए’ आणि ‘ओ’ 16
घर्षके	श, ष, स (तीन) 16	स (एक) 16
ऋ	‘ऋ’ आणि ‘ॠ’ हे स्वर 8	‘अ’, ‘इ’ किंवा ‘उ’ मध्ये रूपांतरित होतात 16
संयुक्त व्यंजने	‘धर्म’, ‘कर्म’, ‘भक्त’, ‘ग्राम’ 16	‘धम्म’, ‘कम्म’, ‘भत्त’, ‘गाम’ (सरलीकृत रूप) 16
व्याकरण ग्रंथ	संस्कृतमध्ये लिहिलेले 18	पालिमध्ये लिहिलेले (उदा. कच्चायन व्याकरण) 18

खंड ६: आधुनिक काळातील स्थिती आणि पुनरुज्जीवनाचे प्रयत्न

आजच्या काळात पालिला ‘मृत भाषा’ मानले जाते, कारण ती दैनंदिन संवादासाठी वापरली जात नाही. मात्र, ती थेरवाद बौद्ध धर्मग्रंथांच्या अभ्यासासाठी आणि धार्मिक विधींसाठी आजही वापरली जाते.³ पालिचे आधुनिक पुनरुज्जीवन भाषिक नसून सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक आहे. पालिला बोलली जाणारी भाषा म्हणून पुन्हा जिवंत करणे व्यावहारिकदृष्ट्या अशक्य आहे. खरं तर, काही अभ्यासकांच्या मते भाषेच्या या ‘मृत’ स्थितीमुळेच तिच्या शब्दांचे अर्थ स्थिर राहतात, ज्यामुळे मूळ धर्मग्रंथांच्या अर्थाचे शुद्धीकरण राखण्यास मदत होते.¹⁹ म्हणून, पालिचे पुनरुज्जीवन तिला दैनंदिन बोलण्यात आणण्यापेक्षा अभ्यास, संशोधन, भाषांतर आणि सांस्कृतिक वारसा म्हणून पुन्हा स्थापित करण्यावर अधिक केंद्रित आहे.

भारतातील पुनरुज्जीवनाचे प्रयत्न

• अभिजात भाषेचा दर्जा: ३ ऑक्टोबर २०२४ रोजी भारत सरकारने पालिला ‘अभिजात भाषेचा’ (Classical Language) दर्जा दिला.⁶ हा निर्णय भाषेच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाच्या मान्यतेसाठी एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. हा दर्जा मूळ बौद्ध ग्रंथांचा सखोल अभ्यास आणि त्यांचे भाषांतर करण्यास एक मजबूत उत्प्रेरक म्हणून कार्य करू शकतो. तसेच, तो पालि आणि प्राकृत भाषांचा अभ्यास पुन्हा सुरू करून, भारतीयांना त्यांच्या बौद्ध मुळांशी जोडण्याचे एक साधन बनू शकतो.²⁰
• शैक्षणिक अभ्यास आणि संस्था: भारतात अनेक विद्यापीठे आणि संस्थांमध्ये पालिचा अभ्यास केला जातो. नालंदा विद्यापीठासारख्या संस्था ‘पालिमध्ये प्राविण्य प्रमाणपत्र’ (Certificate of Proficiency in Pali) यांसारखे अभ्यासक्रम ऑनलाइन पद्धतीने देतात.²⁰ सेंट्रल इन्स्टिट्यूट ऑफ हायर तिबेटियन स्टडीजमध्येही पालि भाषा अभ्यासक्रम शिकवले जातात, ज्याचा मुख्य उद्देश बौद्ध धर्मग्रंथांचे तुलनात्मक पालिअध्ययन, संशोधन आणि भाषांतर करणे आहे.²⁰ याव्यतिरिक्त, दिल्ली, मुंबई आणि चेन्नई यांसारख्या शहरांमध्ये अनेक खाजगी संस्था पालिचे वर्ग घेतात.²⁰ नागपूरमधील दीक्षाभूमीवर पालि अध्ययन केंद्र सुरू करण्याची मागणी आहे, ज्यामुळे या भाषेचा अभ्यास बौद्ध धर्माच्या पुनरुज्जीवनाच्या व्यापक चळवळीचा भाग बनेल.²⁴
• व्यावसायिक संधी: बार्टीसारख्या सरकारी संस्था पालि भाषांतरकारांना संधी देतात, ज्यामुळे या भाषेच्या अभ्यासकांना आधुनिक जगातही प्रासंगिक राहता येते.²⁵

सारणी ४: भारतातील  भाषा अभ्यास केंद्रे आणि संस्था (उदाहरणे)

संस्थेचे नाव	ठिकाण	अभ्यासक्रम किंवा योगदान
नालंदा विद्यापीठ	बिहार	पालिमध्ये प्राविण्य प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम (ऑनलाइन) 20
सेंट्रल इन्स्टिट्यूट ऑफ हायर तिबेटियन स्टडीज	उत्तर प्रदेश	बौद्ध धर्मग्रंथांच्या अभ्यासासाठी पालिचे पदवी आणि पदव्युत्तर स्तरावरील अभ्यासक्रम 20
अण्णामलाई विद्यापीठ	दिल्ली	पालि भाषा अभ्यासक्रम 20
दीक्षाभूमी स्मारक समिती	नागपूर	पालि अध्ययन केंद्र सुरू करण्याची मागणी 24

खंड ७: निष्कर्ष

पालि भाषेचा इतिहास तिच्या भाषिक गुणधर्मांपेक्षा अधिक काही आहे. ती केवळ एक प्राचीन भाषा नसून, एक सांस्कृतिक आणि धार्मिक दुवा आहे, ज्याने गौतम बुद्धांच्या उपदेशांचे आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानाचे जतन करण्याचे महत्त्वपूर्ण कार्य केले. ही भाषा तिच्या उगमापासून (एक लोकभाषा म्हणून) तिच्या सर्वोच्च स्थानापर्यंत (धार्मिक ग्रंथाची भाषा म्हणून) विकसित झाली, आणि शेवटी एक विद्वत्तापूर्ण आणि धार्मिक भाषा म्हणून तिने आपले स्थान निश्चित केले. पालिने स्वतःला राजकीय किंवा शाही आश्रयावर अवलंबून न राहता (संस्कृतप्रमाणे), विचारांचे माध्यम म्हणून जगभरात आपले स्थान निर्माण केले.²

आज, पालि भलेही बोलली जात नसली तरी ती थेरवाद बौद्ध धर्माचा एक अविभाज्य भाग आहे. तिचा अभ्यास, पुनरुज्जीवन आणि तिला ‘अभिजात भाषेचा’ दर्जा मिळणे हे दर्शवते की तिचे महत्त्व केवळ भूतकाळाशी मर्यादित नाही. पालि आजही जगभरातील लोकांना बुद्धांच्या मूळ शिकवणुकींशी जोडते आणि बौद्ध धर्माच्या चिरंतन वारशाचे

संदर्भ 

1. पालि भाषा – विकिपीडिया, accessed on September 16, 2025, https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE
2. Pāli language | Theravada Buddhism, Pali Canon, India – Britannica, accessed on September 16, 2025, https://www.britannica.com/topic/Pali-language
3. Pali – Languages in Ancient India – Ancient History Notes – Prepp, accessed on September 16, 2025, https://prepp.in/news/e-492-pali-language-in-ancient-india-ancient-history-notes
4. [Solved] खालीलपैकी कोणती भाषा थेरवाद बौद्ध धर्माची पव – Testbook, accessed on September 16, 2025, https://testbook.com/question-answer/mr/which-of-the-following-is-the-sacred-language-ofn–63a9d6c6c31965ff4a723e31
5. Pali language: Significance and symbolism, accessed on September 16, 2025, https://www.wisdomlib.org/concept/pali-language
6. Pali – Wikipedia, accessed on September 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pali
7. en.wikipedia.org, accessed on September 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pali#:~:text=Origin%20and%20development-,Etymology,followed%20it%20in%20the%20manuscript.
8. पालि भाषा – विकिपीडिया, accessed on September 16, 2025, https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF_%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE
9. What is Pali Language? A little history, accessed on September 16, 2025, https://palistudies.blogspot.com/2019/11/what-is-pali-language-little-history.html
10. बौद्ध धर्म – विकिपीडिया, accessed on September 16, 2025, https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE
11. पालि साहित्याचा विकासाचा इतिहास – Thoughts Of Buddha, accessed on September 16, 2025, http://www.thoughtsofbuddha.com/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80-%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE/
12. Pali literature – Wikipedia, accessed on September 16, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Pali_literature
13. Pali literature | Research Starters – EBSCO, accessed on September 16, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/literature-and-writing/pali-literature
14. तिपिटकांची भाषा (Tipitkanchi Bhasha) – मराठी विश्वकोश, accessed on September 16, 2025, https://marathivishwakosh.org/25861/
15. What Is Pali And Prakrit Languages; Know The Meaning Of Classical Language – Amar Ujala Hindi News Live – Classical Language:संस्कृत से काफी अलग हैं पालि और प्राकृत, जानें क्या हैं ‘शास्त्रीय भाषा’ होने के मायने, accessed on September 16, 2025, https://www.amarujala.com/education/what-is-pali-and-prakrit-languages-know-the-meaning-of-classical-language-2024-10-05
16. पालि भाषा – मराठी विश्वकोश प्रथमावृत्ती, accessed on September 16, 2025, https://vishwakosh.marathi.gov.in/20800/
17. पालि व्याकरण का वैशिष्ट्य एवं परंपरा – YouTube, accessed on September 16, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=_fUCEKRJB18
18. Extended grammars: from Sanskrit to Middle Indo-Aryan with reference to verb-description, accessed on September 16, 2025, https://www.hel-journal.org/articles/hel/full_html/2017/02/hel170023/hel170023.html
19. Can Pali be revived as a spoken language, just like Hebrew? : r/Buddhism – Reddit, accessed on September 16, 2025, https://www.reddit.com/r/Buddhism/comments/1b7x7qk/can_pali_be_revived_as_a_spoken_language_just/
20. Bridging the Linguistic Gap: How Classical … – The Academic, accessed on September 16, 2025, https://theacademic.in/wp-content/uploads/2025/02/5.pdf
21. Pali – Nalanda University, accessed on September 16, 2025, https://nalandauniv.edu.in/short-term-courses/certificate/pali/
22. CLASSICAL AND MODERN LANGUAGES – Central Institute Of Higher Tibetan Studies, accessed on September 16, 2025, https://cihts.ac.in/classical-and-modern-languages_/
23. Top Language Classes For Pali in Delhi near me – Justdial, accessed on September 16, 2025, https://www.justdial.com/Delhi/Language-Classes-For-Pali/nct-11260830
24. दीक्षाभूमि में होंगा पालि भाषा अध्ययन केंद्र ! प्रैक्टिकल बौद्ध बनाने की दिशा में बड़ा कदम #buddhism – YouTube, accessed on September 16, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=G7PA41Nb8JM
25. वाङ्मय पारंगत (पालि व बुद्धिझम ) / एम . ए . ( पालि व बुद्धिझम) – पसंतीवर आधारित श्रेयांक पद्धती (CBCS) अभ्यासक्रम २०२२ – २०२३, accessed on September 16, 2025, https://sgbau.ac.in/Syllabus-Curriculum(CBCS)2022-23/Pali%20Buddhism%20-%20M.A.%20II%20Sem%20III%20&%20IV%20-%20CBCS%20Syllabus.pdf