पालि भाषा शिक्षणाची वाटचाल – डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि सिद्धार्थ कॉलेजमधील पायाभूत कार्य

पालि भाषा शिक्षणाची वाटचाल – डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि सिद्धार्थ कॉलेजमधील पायाभूत कार्य

(लेखक: प्रा. सतीश पवार,

सत्याग्रह कॉलेज, खारघर

‘पालि आणि बुद्धिस्ट रिसर्च अँड ट्रेनिंग इन्स्टिट्यूट’

सन 1946. देश अजून स्वातंत्र्याच्या उंबरठ्यावर उभा होता. सामाजिक विषमता, अस्पृश्यता आणि शिक्षणाची दारे दलित वंचितांसाठी बंदच होती. याच काळात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी एक ऐतिहासिक पाऊल उचलले – सिद्धार्थ कॉलेजची स्थापना.

पण ही केवळ एक शिक्षण संस्था नव्हती. ही होती एक सामाजिक, सांस्कृतिक आणि बौद्धिक क्रांतीची पायाभरणी. बाबासाहेबांनी सिद्धार्थ कॉलेजची स्थापना People’s Education Society च्या अंतर्गत केली आणि शिक्षण हे समतेसाठी, स्वाभिमानासाठी आणि बौद्धत्वासाठी अत्यावश्यक आहे, हे प्रत्यक्ष कृतीतून दाखवून दिले.

पालि भाषा शिकवण्याची सुरुवात – 1946 मध्येच!

विशेष आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, सिद्धार्थ कॉलेजमध्ये 1946 मध्येच पालि भाषा शिकवण्याची सुरुवात झाली होती, म्हणजे बाबासाहेबांनी बौद्ध धम्म स्वीकारण्याच्या (1956) दहा वर्षे आधीच पालि भाषेचे शिक्षण सुरू केले होते.

या निर्णयामागे बाबासाहेबांचा दूरदृष्टीचा दृष्टीकोन होता:

बौद्ध धम्माचा अभ्यास पालि भाषेशिवाय शक्य नाही.

आपल्या समाजातील नवयुवकांनी मूळ त्रिपिटकाचा अभ्यास करावा.

 पालि भाषा म्हणजे आपल्या मूळ सांस्कृतिक, ऐतिहासिक आणि धार्मिक जडणघडणीचा मूलस्रोत.

 व्याकरण व संभाषण यांच्यावर भर:

पालि भाषेचे शिक्षण हे केवळ पुस्तकी न राहता व्याकरण, संज्ञा, धातू, रूपे, वाक्यरचना, तसेच बोलणे (संभाषण) यांचा समावेश करून एक सक्रिय अभ्यासक्रम तयार करण्यात आला.

बाबासाहेबांना ठाऊक होते की भाषा केवळ शिकवायची गोष्ट नाही, तर जिवंत करायची गोष्ट आहे.

हेतू स्पष्ट होता:

बाबासाहेबांचा हेतू होता –

“आपल्या समाजाला शिक्षण मिळाले पाहिजे, पण ते शिक्षण केवळ रोजगारापुरते नको, तर आत्मबुद्धीसाठी, आत्मसन्मानासाठी, आणि धम्मसाक्षरतेसाठी हवे.”

पालि भाषेच्या शिकवणीमधूनच त्यांनी पुढे संकल्प केला की भारतातील वंचित घटकांसाठी बौद्ध धम्माचाच मार्ग योग्य आहे. आणि म्हणूनच पुढे 1956 मध्ये त्यांनी बौद्ध धम्म स्वीकारला.

सिद्धार्थ कॉलेज – परिवर्तनाची भूमी

सिद्धार्थ कॉलेज ही केवळ शिक्षणसंस्था नव्हे, तर विचारांचा आणि वैचारिक स्वातंत्र्याचा किल्ला होता. येथे शिकणाऱ्या विद्यार्थ्यांना बाबासाहेबांनी समता, विवेक आणि धम्मदृष्टिकोन दिला.

आजही सिद्धार्थ कॉलेजमध्ये पालि भाषेचे शिक्षण चालू आहे, हे बाबासाहेबांच्या दूरदृष्टीचे जिवंत उदाहरण आहे. निष्कर्ष:

पालि भाषा शिकवण्यामागील बाबासाहेबांचा हेतू स्पष्ट होता 

बौद्ध धम्माचा अभ्यास, त्रिपिटकाचे मूळ ज्ञान, आणि वंचित समाजाचे आत्मोद्धार.

आज आपण पालि शिकताना किंवा शिकवताना हे लक्षात ठेवले पाहिजे की, ही केवळ भाषा नव्हे, ही आहे क्रांतीची भाषा – समतेची, प्रज्ञेची आणि करुणेची.

 लेखक:

प्रा. सतीश पवार

पालि आणि बुद्धिस्ट रिसर्च अँड ट्रेनिंग इन्स्टिट्यूट

त्रिपिटक प्रकाशन