पण्डितवग्गो (Panditavagga) – गाथा ७६ ते ८९

पण्डितवग्गो (Panditavagga) – गाथा ७६ ते ८९

गाथा ७६

मूळ पालि : निधीनंव पवत्तारं, यं पस्से वज्‍जदस्सिनं। निग्गय्हवादिं मेधाविं, तादिसं पण्डितं भजे। तादिसं भजमानस्स, सेय्यो होति न पापियो॥

मराठीत अर्थ: ज्याप्रमाणे निधी (खजिना) सापडणे आनंददायी आहे, त्याचप्रमाणे जो दोष पाहणारा, नम्रपणे सल्ला देणारा आणि बुद्धिमान आहे, अशा पंडिताचा सहवास करावा. अशा पंडिताच्या सहवासात राहणाऱ्याचे जीवन चांगले होते, कधीही वाईट होत नाही.

शब्दार्थ:

• निधीनंव (Nidhīnaṃva): निधीप्रमाणे, खजिन्यासारखे (‘निधी’ + ‘व’ = प्रमाणे).
• पवत्तारं (Pavattāraṃ): सांगणारा, मार्गदर्शक (प्रवर्तक).
• यं (Yaṃ): जो, ज्याला (सर्वनाम).
• पस्से (Passe): पाहतो (पस्सति = पाहणे).
• वज्‍जदस्सिनं (Vajjadassinaṃ): दोष पाहणारा (‘वज्‍ज’ = दोष + ‘दस्सिनं’ = पाहणारा).
• निग्गय्हवादिं (Niggayhavādiṃ): नम्रपणे सल्ला देणारा (‘निग्गय्ह’ = नम्रपणे + ‘वादिं’ = बोलणारा).
• मेधाविं (Medhāviṃ): बुद्धिमान.
• तादिसं (Tādisaṃ): अशा प्रकारचा.
• पण्डितं (Paṇḍitaṃ): पंडित, विद्वान.
• भजे (Bhaje): सहवास करावा, मैत्री करावी.
• भजमानस्स (Bhajamānassa): सहवास करणाऱ्याला.
• सेय्यो (Seyyo): चांगले, श्रेय.
• होति (Hoti): होते.
• न पापियो (Na pāpiyo): वाईट नाही.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• निधीनंव: संज्ञा (निधी, खजिना) + ‘व’ (प्रमाणे), तुलनात्मक अव्यय.
• पवत्तारं: ‘पवत्तति’ (प्रवर्तन करणे) पासून, कर्मवाच्य, एकवचन, पुंल्लिंगी.
• वज्‍जदस्सिनं: संयुक्त शब्द, ‘वज्‍ज’ (दोष) + ‘दस्सिनं’ (पाहणारा), विशेषण, एकवचन, पुंल्लिंगी.
• निग्गय्हवादिं: ‘निग्गय्ह’ (नम्रपणे) + ‘वादिं’ (बोलणारा), विशेषण, एकवचन, पुंल्लिंगी.
• भजे: ‘भजति’ (सहवास करणे), आज्ञार्थी (imperative), एकवचन.
• सेय्यो होति न पापियो: ‘सेय्यो’ (श्रेयस्कर) आणि ‘पापियो’ (वाईट) हे विशेषणे, ‘होति’ (होते) हा क्रिया आहे.

महत्त्व: या गाथेत पंडिताचे गुण सांगितले आहेत: दोष पाहणारा, नम्र सल्ला देणारा आणि बुद्धिमान. अशा व्यक्तीचा सहवास जीवनाला प्रगती आणि सुखाकडे नेतो.

---

गाथा ७७

मूळ पालि : ओवदेय्यानुसासेय्य, असब्भा च निवारये। सतञ्हि सो पियो होति, असतं होति अप्पियो॥

मराठीत अर्थ: जो उपदेश देतो, मार्गदर्शन करतो आणि अनुचित कृत्यांपासून रोखतो, तो सज्जनांना प्रिय असतो, परंतु दुष्टांना अप्रिय असतो.

शब्दार्थ:

• ओवदेय्य (Ovadeyya): उपदेश देईल.
• अनुसासेय्य (Anusāseyya): मार्गदर्शन करेल.
• असब्भा (Asabbhā): अनुचित, अयोग्य गोष्टी.
• च (Ca): आणि.
• निवारये (Nivāraye): रोखणे, थांबवणे.
• सतञ्हि (Satañhi): सज्जनांना (‘सतं’ = सज्जन + ‘हि’ = खरेच).
• सो (So): तो (पंडित).
• पियो (Piyo): प्रिय, आवडणारा.
• होति (Hoti): आहे.
• असतं (Asataṃ): दुष्टांना.
• अप्पियो (Appiyo): अप्रिय, न आवडणारा.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• ओवदेय्य, अनुसासेय्य, निवारये: ‘ओवदति’ (उपदेश देणे), ‘अनुसासति’ (मार्गदर्शन करणे), ‘निवारति’ (रोखणे) या धातूंमधून, संनादी भविष्यकाळ (optative), एकवचन.
• असब्भा: संज्ञा, नपुंसकलिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.
• सतञ्हि: ‘सतं’ (सज्जन), षष्ठी विभक्ती, बहुवचन + ‘हि’ (खरेच).
• पियो, अप्पियो: विशेषणे, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, एकवचन.

महत्त्व: पंडित सज्जनांना उपदेश आणि मार्गदर्शन देतो, परंतु दुष्टांना त्याचे आचरण आवडत नाही, कारण ते त्यांच्या चुकीच्या मार्गाला आव्हान देते.

---

गाथा ७८

मूळ पालि : न भजे पापके मित्ते, न भजे पुरिसाधमे। भजेथ मित्ते कल्याणे, भजेथ पुरिसुत्तमे॥

मराठीत अर्थ: दुष्ट मित्रांचा किंवा नीच व्यक्तींचा सहवास करू नये. चांगल्या मित्रांचा आणि उत्कृष्ट व्यक्तींचा सहवास करावा.

शब्दार्थ:

• न भजे (Na bhaje): सहवास करू नये.
• पापके (Pāpake): दुष्ट, पापी.
• मित्ते (Mitte): मित्रांना.
• पुरिसाधमे (Purisādhame): नीच व्यक्तींना (‘पुरिस’ = व्यक्ती + ‘अधमे’ = नीच).
• भजेथ (Bhajetha): सहवास करावा.
• कल्याणे (Kalyāṇe): चांगल्या, कल्याणकारी.
• पुरिसुत्तमे (Purisuttame): उत्कृष्ट व्यक्तींना (‘पुरिस’ + ‘उत्तमे’ = सर्वोत्तम).

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• न भजे: ‘भजति’ (सहवास करणे), नकारात्मक, आज्ञार्थी, एकवचन.
• पापके, कल्याणे: विशेषणे, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.
• पुरिसाधमे, पुरिसुत्तमे: संयुक्त शब्द, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.
• भजेथ: ‘भजति’ पासून, आज्ञार्थी, एकवचन.

महत्त्व: चांगल्या व्यक्तींचा सहवास जीवनाला प्रगती आणि सुखाकडे नेतो, तर दुष्टांचा सहवास विनाशकारी ठरतो.

---

गाथा ७९

मूळ पालि : धम्मपीति सुखं सेति, विप्पसन्‍नेन चेतसा। अरियप्पवेदिते धम्मे, सदा रमति पण्डितो॥

मराठीत अर्थ: धम्मामुळे मिळणारा आनंद सुखाने झोपतो, शांत आणि प्रबुद्ध मनाने. अरियांनी (बुद्धांनी) सांगितलेल्या धम्मात पंडित नेहमी आनंदित राहतो.

शब्दार्थ:

• धम्मपीति (Dhammapīti): धम्मामुळे मिळणारा आनंद.
• सुखं (Sukhaṃ): सुखाने.
• सेति (Seti): झोपतो, विश्रांती घेतो.
• विप्पसन्‍नेन (Vippasannena): शांत, प्रबुद्ध (‘विप्पसन्न’ = शुद्ध).
• चेतसा (Cetasā): मनाने.
• अरियप्पवेदिते (Ariyappavedite): अरियांनी सांगितलेल्या (‘अरिय’ + ‘पवेदिते’ = सांगितले).
• धम्मे (Dhamme): धम्मात.
• सदा (Sadā): नेहमी.
• रमति (Ramati): आनंदित राहतो.
• पण्डितो (Paṇḍito): पंडित.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• धम्मपीति: संयुक्त शब्द, ‘धम्म’ + ‘पीति’ (आनंद), नपुंसकलिंगी, प्रथमा विभक्ती.
• विप्पसन्‍नेन: विशेषण, पुंल्लिंगी, तृतीया विभक्ती, एकवचन.
• चेतसा: ‘चेतस’ (मन), तृतीया विभक्ती, एकवचन.
• अरियप्पवेदिते: ‘अरिय’ + ‘पवेदित’ (सांगितले), विशेषण, सप्तमी विभक्ती.
• रमति: ‘रमति’ (आनंद घेणे), वर्तमानकाळ, एकवचन.

महत्त्व: पंडित धम्मात आनंद शोधतो आणि त्याचे मन शांत राहते, कारण तो बुद्धाच्या शिकवणीवर विश्वास ठेवतो.

---

गाथा ८०

मूळ पालि : उदकञ्हि नयन्ति नेत्तिका, उसुकारा नमयन्ति तेजनं। दारुं नमयन्ति तच्छका, अत्तानं दमयन्ति पण्डिता॥

मराठीत अर्थ: ज्याप्रमाणे शेतकरी पाण्याला मार्ग देतात, बाण बनवणारे बाणाला आकार देतात आणि सुतार लाकडाला आकार देतात, त्याचप्रमाणे पंडित स्वतःच्या मनाला नियंत्रित करतात.

शब्दार्थ:

• उदकं (Udakaṃ): पाणी.
• हि (Hi): खरेच.
• नयन्ति (Nayanti): नेतात, मार्ग दाखवतात.
• नेत्तिका (Nettikā): शेतकरी, पाण्याला मार्ग देणारे.
• उसुकारा (Usukārā): बाण बनवणारे.
• नमयन्ति (Namayanti): आकार देतात.
• तेजनं (Tejanaṃ): बाण.
• दारुं (Dāruṃ): लाकूड.
• तच्छका (Tacchakā): सुतार.
• अत्तानं (Attānaṃ): स्वतःला.
• दमयन्ति (Damayanti): नियंत्रित करतात.
• पण्डिता (Paṇḍitā): पंडित.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• उदकं, तेजनं, दारुं: संज्ञा, नपुंसकलिंगी, द्वितीया विभक्ती, एकवचन.
• नयन्ति, नमयन्ति, दमयन्ति: ‘नी’ (नेतृत्व), ‘नमति’ (आकार देणे), ‘दमति’ (नियंत्रण) या धातूंमधून, वर्तमानकाळ, बहुवचन.
• पण्डिता: संज्ञा, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.

महत्त्व: पंडित स्वतःच्या मनावर नियंत्रण ठेवतो, ज्यामुळे तो इंद्रियांचा गुलाम होत नाही आणि धम्माच्या मार्गावर चालतो.

---

गाथा ८१

मूळ पालि : सेलो यथा एकघनो, वातेन न समीरति। एवं निन्दापसंसासु, न समिञ्‍जन्ति पण्डिता॥

मराठीत अर्थ: ज्याप्रमाणे एक घनदाट खडक वाऱ्याने हलत नाही, त्याचप्रमाणे पंडित निंदा किंवा प्रशंसेने विचलित होत नाहीत.

शब्दार्थ:

• सेलो (Selo): खडक.
• यथा (Yathā): ज्याप्रमाणे.
• एकघनो (Ekaghano): एकसंध, घनदाट.
• वातेन (Vātena): वाऱ्याने.
• न समीरति (Na samīrati): हलत नाही.
• एवं (Evaṃ): तसेच.
• निन्दापसंसासु (Nindāpasansāsu): निंदा आणि प्रशंसा यांमध्ये.
• न समिञ्‍जन्ति (Na samiñjanti): विचलित होत नाहीत.
• पण्डिता (Paṇḍitā): पंडित.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• सेलो, एकघनो: संज्ञा/विशेषण, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, एकवचन.
• वातेन: ‘वात’ (वारा), तृतीया विभक्ती, एकवचन.
• निन्दापसंसासु: संयुक्त शब्द, ‘निन्दा’ + ‘पसंसासु’ (प्रशंसा), सप्तमी विभक्ती, बहुवचन.
• समिञ्‍जन्ति: ‘सङ्कमति’ (हलणे), नकारात्मक, वर्तमानकाळ, बहुवचन.

महत्त्व: पंडिताचे मन स्थिर असते, ते सांसारिक परिस्थितींनी (निंदा-प्रशंसा) प्रभावित होत नाही.

---

गाथा ८२

मूळ पालि : यथापि रहदो गम्भीरो, विप्पसन्‍नो अनाविलो। एवं धम्मानि सुत्वान, विप्पसीदन्ति पण्डिता॥

मराठीत अर्थ: ज्याप्रमाणे खोल तलाव शांत आणि स्वच्छ असतो, त्याचप्रमाणे धम्म ऐकून पंडितांचे मन शुद्ध आणि शांत होते.

शब्दार्थ:

• यथापि (Yathāpi): ज्याप्रमाणे.
• रहदो (Rahado): तलाव.
• गम्भीरो (Gambhīro): खोल.
• विप्पसन्‍नो (Vippasanno): शांत, स्वच्छ.
• अनाविलो (Anāvilo): न ढवळलेला, शुद्ध.
• एवं (Evaṃ): तसेच.
• धम्मानि (Dhammāni): धम्म, शिकवणी.
• सुत्वान (Sutvāna): ऐकून.
• विप्पसीदन्ति (Vippasīdanti): शुद्ध होतात, शांत होतात.
• पण्डिता (Paṇḍitā): पंडित.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• रहदो, गम्भीरो: संज्ञा/विशेषण, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, एकवचन.
• विप्पसन्‍नो, अनाविलो: विशेषणे, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, एकवचन.
• धम्मानि: संज्ञा, नपुंसकलिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.
• सुत्वान: ‘सुणाति’ (ऐकणे), कृदन्त (gerund), भूतकाळ.
• विप्पसीदन्ति: ‘विप्पसीदति’ (शुद्ध होणे), वर्तमानकाळ, बहुवचन.

महत्त्व: धम्म ऐकणे पंडिताच्या मनाला शुद्ध आणि शांत करते, ज्यामुळे तो निब्बानाकडे प्रगती करतो.

---

गाथा ८३

मूळ पालि : सब्बत्थ वे सप्पुरिसा चजन्ति, न कामकामा लपयन्ति सन्तो। सुखेन फुट्ठा अथ वा दुखेन, न उच्‍चावचं पण्डिता दस्सयन्ति॥

मराठीत अर्थ: सज्जन सर्वत्र त्याग करतात, संत कामनांबद्दल बडबड करत नाहीत. सुखाने किंवा दुःखाने प्रभावित झाले तरी पंडित उच्च-नीच (अस्थिर) वर्तन दाखवत नाहीत.

शब्दार्थ:

• सब्बत्थ (Sabbattha): सर्वत्र.
• वे (Ve): खरेच.
• सप्पुरिसा (Sappurisā): सज्जन, चांगले लोक.
• चजन्ति (Cajanti): त्याग करतात.
• न कामकामा (Na kāmakāmā): कामनांबद्दल इच्छा नसलेले.
• लपयन्ति (Lapayanti): बडबड करतात, बोलतात.
• सन्तो (Santo): संत, शांत व्यक्ती.
• सुखेन (Sukhena): सुखाने.
• फुट्ठा (Phuṭṭhā): प्रभावित झालेले.
• अथ वा (Atha vā): किंवा.
• दुखेन (Dukhena): दुःखाने.
• न उच्‍चावचं (Na uccāvacaṃ): उच्च-नीच (अस्थिर) नाही.
• दस्सयन्ति (Dassayanti): दाखवतात.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• सप्पुरिसा: संज्ञा, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.
• चजन्ति, लपयन्ति, दस्सयन्ति: ‘चजति’ (त्याग), ‘लपति’ (बोलणे), ‘दस्सति’ (दाखवणे), वर्तमानकाळ, बहुवचन.
• सुखेन, दुखेन: ‘सुख, दुख’, तृतीया विभक्ती, एकवचन.
• न उच्‍चावचं: संयुक्त शब्द, नकारात्मक, नपुंसकलिंगी.

महत्त्व: पंडित सुख-दुःखात स्थिर राहतात आणि सांसारिक इच्छांपासून मुक्त असतात.

---

गाथा ८४

मूळ पालि : न अत्तहेतु न परस्स हेतु, न पुत्तमिच्छे न धनं न रट्ठं। न इच्छेय्य अधम्मेन समिद्धिमत्तनो, स सीलवा पञ्‍ञवा धम्मिको सिया॥

मराठीत अर्थ: पंडित स्वतःसाठी, दुसऱ्यासाठी, मुलांसाठी, धनासाठी किंवा राज्यासाठी लोभ करत नाही. तो अधार्मिक मार्गाने यश मिळवू इच्छित नाही. तो शीलवान, बुद्धिमान आणि धार्मिक असतो.

शब्दार्थ:

• न अत्तहेतु (Na attahetu): स्वतःसाठी नाही.
• न परस्स हेतु (Na parassa hetu): दुसऱ्यासाठी नाही.
• न पुत्तमिच्छे (Na puttamicche): मुलांसाठी इच्छा नाही.
• न धनं (Na dhanaṃ): धनासाठी नाही.
• न रट्ठं (Na raṭṭhaṃ): राज्यासाठी नाही.
• न इच्छेय्य (Na iccheyya): इच्छा करू नये.
• अधम्मेन (Adhammena): अधार्मिक मार्गाने.
• समिद्धिमत्तनो (Samiddhimattano): स्वतःचे यश.
• सीलवा (Sīlavā): शीलवान.
• पञ्‍ञवा (Paññavā): बुद्धिमान.
• धम्मिको (Dhammiko): धार्मिक.
• सिया (Siyā): असावा.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• अत्तहेतु, परस्स हेतु: ‘अत्त, पर’, सप्तमी विभक्ती, एकवचन.
• पुत्तमिच्छे: ‘पुत्त’ (मुलगा) + ‘इच्छति’ (इच्छा).
• न इच्छेय्य: ‘इच्छति’ पासून, संनादी भविष्यकाळ, एकवचन.
• सीलवा, पञ्‍ञवा, धम्मिको: विशेषणे, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, एकवचन.

महत्त्व: पंडित सांसारिक इच्छांपासून मुक्त असतो आणि धम्मानुसार यश मिळवतो.

---

गाथा ८५

मूळ पालि : अप्पका ते मनुस्सेसु, ये जना पारगामिनो। अथायं इतरा पजा, तीरमेवानुधावति॥

मराठीत अर्थ: मानवांमध्ये फार कमी लोक निब्बानाकडे (पारगामी) जातात. इतर सामान्य लोक केवळ किनाऱ्यावरच धावतात (संसारात अडकतात).

शब्दार्थ:

• अप्पका (Appakā): थोडे, कमी.
• ते (Te): ते.
• मनुस्सेसु (Manussesu): मानवांमध्ये.
• ये जना (Ye janā): जे लोक.
• पारगामिनो (Pāragāmino): पारगामी, निब्बानाकडे जाणारे.
• अथायं (Athāyaṃ): आणि हे.
• इतरा पजा (Itarā pajā): इतर सामान्य लोक.
• तीरमेवानुधावति (Tīramevānudhāvati): किनाऱ्यावरच धावतात (‘तीरं’ = किनारा + ‘अनुधावति’ = धावणे).

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• अप्पका: विशेषण, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.
• मनुस्सेसु: ‘मनुस्स’ (मानव), सप्तमी विभक्ती, बहुवचन.
• पारगामिनो: ‘पार’ (पलीकडे) + ‘गामिनो’ (जाणारे), विशेषण.
• तीरमेवानुधावति: ‘तीरं’ (किनारा) + ‘अनुधावति’ (धावणे), वर्तमानकाळ.

महत्त्व: केवळ पंडितच निब्बानाकडे जातात, तर सामान्य लोक संसारात अडकतात.

---

गाथा ८६

मूळ पालि : ये च खो सम्मदक्खाते, धम्मे धम्मानुवत्तिनो। ते जना पारमेस्सन्ति, मच्‍चुधेय्यं सुदुत्तरं॥

मराठीत अर्थ: जे लोक बुद्धाने चांगल्या प्रकारे सांगितलेल्या धम्माचे अनुसरण करतात, ते मृत्यूच्या कठीण क्षेत्राला (संसार) पार करतात.

शब्दार्थ:

• ये च खो (Ye ca kho): जे खरेच.
• सम्मदक्खाते (Sammadakkhāte): चांगल्या प्रकारे सांगितलेल्या.
• धम्मे (Dhamme): धम्मात.
• धम्मानुवत्तिनो (Dhammānuvattino): धम्माचे अनुसरण करणारे.
• ते जना (Te janā): ते लोक.
• पारमेस्सन्ति (Pāramessanti): पार करतील.
• मच्‍चुधेय्यं (Maccudheyyaṃ): मृत्यूचे क्षेत्र (संसार).
• सुदुत्तरं (Suduttaraṃ): कठीण पार करणारा.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• सम्मदक्खाते: ‘सम्मा’ (चांगले) + ‘अक्खात’ (सांगितले), विशेषण, सप्तमी विभक्ती.
• धम्मानुवत्तिनो: ‘धम्म’ + ‘अनुवत्तिनो’ (अनुसरण करणारे), विशेषण.
• पारमेस्सन्ति: ‘पारमेति’ (पार करणे), भविष्यकाळ, बहुवचन.

महत्त्व: धम्माचे पालन करणारे पंडित संसारातून मुक्त होतात.

---

गाथा ८७

मूळ पालि : कण्हं धम्मं विप्पहाय, सुक्‍कं भावेथ पण्डितो। ओका अनोकमागम्म, विवेके यत्थ दूरमं॥

मराठीत अर्थ: पंडिताने अंधकारमय (पाप) धम्माचा त्याग करून प्रकाशमय (शुद्ध) धम्म विकसित करावा. संसारातून (घरातून) निर्गमन करून विवेकात (एकांतात) राहावे, जिथे कठीण आहे.

शब्दार्थ:

• कण्हं धम्मं (Kaṇhaṃ dhammaṃ): अंधकारमय धम्म (पाप).
• विप्पहाय (Vippahāya): त्याग करून.
• सुक्‍कं (Sukkaṃ): प्रकाशमय, शुद्ध.
• भावेथ (Bhāvetha): विकसित करावा.
• पण्डितो (Paṇḍito): पंडित.
• ओका (Okā): घर, संसार.
• अनोकमागम्म (Anokamāgamma): घरातून निर्गमन करून.
• विवेके (Viveke): एकांतात, विवेकात.
• यत्थ (Yattha): जिथे.
• दूरमं (Dūramaṃ): कठीण.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• कण्हं, सुक्‍कं: विशेषणे, नपुंसकलिंगी, द्वितीया विभक्ती, एकवचन.
• विप्पहाय: ‘विप्पहाति’ (त्याग), कृदन्त, भूतकाळ.
• भावेथ: ‘भावति’ (विकसित करणे), आज्ञार्थी, एकवचन.
• अनोकमागम्म: ‘अनोक’ (घररहित) + ‘आगम्म’ (येणे), कृदन्त.

महत्त्व: पंडित पापाचा त्याग करतो आणि शुद्ध धम्माचे पालन करतो, ज्यामुळे तो संसारातून मुक्त होतो.

---

गाथा ८८

मूळ पालि : तत्राभिरतिमिच्छेय्य, हित्वा कामे अकिञ्‍चनो। परियोदपेय्य अत्तानं, चित्तक्‍लेसेहि पण्डितो॥

मराठीत अर्थ: पंडिताने तिथे (विवेकात) आनंद मिळवावा, कामनांचा त्याग करून निर्लेप (अकिञ्‍चन) बनावे. तो स्वतःला मनाच्या क्लेशांपासून शुद्ध करावा.

शब्दार्थ:

• तत्र (Tatra): तिथे (विवेकात).
• अभिरतिमिच्छेय्य (Abhiratimiccheyya): आनंदाची इच्छा करावी.
• हित्वा (Hitvā): त्याग करून.
• कामे (Kāme): कामना, इच्छा.
• अकिञ्‍चनो (Akiñcano): निर्लेप, काहीही नसलेला.
• परियोदपेय्य (Pariyodapeyya): शुद्ध करावे.
• अत्तानं (Attānaṃ): स्वतःला.
• चित्तक्‍लेसेहि (Cittaklesehi): मनाच्या क्लेशांपासून.
• पण्डितो (Paṇḍito): पंडित.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• अभिरतिमिच्छेय्य: ‘अभिरति’ (आनंद) + ‘इच्छति’ (इच्छा), संनादी भविष्यकाळ.
• हित्वा: ‘जहाति’ (त्याग), कृदन्त, भूतकाळ.
• चित्तक्‍लेसेहि: ‘चित्त’ + ‘क्लेस’ (क्लेश), पंचमी विभक्ती, बहुवचन.

महत्त्व: पंडित कामनांचा त्याग करतो आणि मनाला क्लेशांपासून शुद्ध करतो.

---

गाथा ८९

मूळ पालि : येसं सम्बोधियङ्गेसु, सम्मा चित्तं सुभावितं। आदानपटिनिस्सग्गे, अनुपादाय ये रता। खीणासवा जुतिमन्तो, ते लोके परिनिब्बुता॥

मराठीत अर्थ: ज्यांचे मन बोधीच्या सात अंगांमध्ये (संबोधियंग) चांगले विकसित आहे, जे आसक्तीचा त्याग करतात आणि अनासक्त राहून आनंदित असतात, असे खीणासव (क्लेशमुक्त) आणि तेजस्वी पंडित या जगात परिनिब्बुत (पूर्ण मुक्त) होतात.

शब्दार्थ:

• येसं (Yesaṃ): ज्यांचे.
• सम्बोधियङ्गेसु (Sambodhiyangesu): बोधीच्या अंगांमध्ये (सात बोध्यंग).
• सम्मा (Sammā): चांगले.
• चित्तं (Cittaṃ): मन.
• सुभावितं (Subhāvitaṃ): चांगले विकसित.
• आदानपटिनिस्सग्गे (Ādānapaṭinissagge): आसक्तीचा त्याग.
• अनुपादाय (Anupādāya): अनासक्त राहून.
• ये रता (Ye ratā): जे आनंदित आहेत.
• खीणासवा (Khīṇāsavā): क्लेशमुक्त.
• जुतिमन्तो (Jutimanto): तेजस्वी.
• ते (Te): ते.
• लोके (Loke): जगात.
• परिनिब्बुता (Parinibbūtā): परिनिब्बुत, पूर्ण मुक्त.

व्याकरणात्मक विश्लेषण:

• सम्बोधियङ्गेसु: ‘सम्बोधियंग’ (बोध्यंग), सप्तमी विभक्ती, बहुवचन.
• सुभावितं: ‘सु’ (चांगले) + ‘भावित’ (विकसित), विशेषण, नपुंसकलिंगी.
• आदानपटिनिस्सग्गे: ‘आदान’ (आसक्ती) + ‘पटिनिस्सग्ग’ (त्याग), सप्तमी विभक्ती.
• खीणासवा, जुतिमन्तो: विशेषणे, पुंल्लिंगी, प्रथमा विभक्ती, बहुवचन.

महत्त्व: पंडित बोध्यंगांचे पालन करून आणि आसक्तीचा त्याग करून निब्बान प्राप्त करतो.

---

सारांश

पण्डितवग्गो मधील गाथा ७६ ते ८९ पंडिताचे गुण, त्याचे आचरण आणि निब्बानाकडे जाणारा मार्ग सांगतात. पंडित हा दोष पाहणारा, उपदेश देणारा, सज्जनांना प्रिय, स्थिर, शांत आणि धम्मानुसार जीवन जगणारा असतो. तो संसारातून मुक्त होऊन निब्बान प्राप्त करतो.

महत्त्व:

• सामाजिक: चांगल्या मित्रांचा सहवास आणि सज्जनांचे मार्गदर्शन जीवनाला प्रगती देते.
• आध्यात्मिक: धम्माचे पालन, मनाचे नियंत्रण आणि आसक्तीचा त्याग निब्बानाकडे नेतात.