*अभिधम्म पिटक*

अभिधम्म पिटक

भाग- 1

अभिधम्म पिटक हा बौद्ध धर्मातील ‘त्रिपिटक’ (Tipitaka) नावाच्या पवित्र ग्रंथाचा तिसरा आणि सखोल भाग आहे. ‘त्रिपिटक’ म्हणजे ‘तीन पेटारे’ किंवा विभाग.हा विभाग प्रामुख्याने बौद्ध तत्त्वज्ञान 🧠, मानसशास्त्र आणि सत्याच्या स्वरूपावर (metaphysics) लक्ष केंद्रित करतो. यात मनाच्या (mind) आणि पदार्थाच्या (matter) मूलभूत घटकांचे अत्यंत तपशीलवार विश्लेषण केलेले आहे.

1. अभिधम्म पिटकातील मुख्य संकल्पना

अभिधम्म पिटकाचा मुख्य उद्देश आहे – विश्लेषण (Analysis) 🔬.हे पिटक आपल्या जगाकडे आणि अनुभवाकडे ‘परमार्थ सत्या’च्या (Ultimate Reality) दृष्टिकोनातून पाहते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, आपण ज्याला ‘मी’, ‘व्यक्ती’, ‘टेबल’ किंवा ‘झाड’ म्हणतो, त्याला अभिधम्म मूलभूत घटकांमध्ये विभागून पाहतो.या मूलभूत घटकांना ‘धम्म’ (Dhammas) म्हटले जाते. (हे ‘धम्म’ म्हणजे ‘शिकवण’ या अर्थाने नाही, तर ‘अस्तित्वाचे मूलभूत घटक’ या अर्थाने आहे).हे ‘धम्म’ प्रामुख्याने चार प्रकारात विभागले जातात:

चित्त

(Citta): म्हणजे ‘जाणीव’ किंवा ‘मन’. हे फक्त जाणण्याचे काम करते (उदा. पाहणे, ऐकणे, विचार करणे).

चेतसिक (Cetasika):

म्हणजे ‘मानसिक घटक’. हे मनासोबत (चित्तासोबत) उत्पन्न होतात आणि मनाला रंग देतात. (उदा. लोभ, द्वेष, प्रेम, करुणा, एकाग्रता).

रूप(Rūpa):

म्हणजे ‘भौतिक पदार्थ’ किंवा ‘मॅटर’. (उदा. पृथ्वी, पाणी, अग्नी, वायू हे मूलभूत घटक).

निब्बान (Nibbāna):

म्हणजेच ‘निर्वाण’. हे परम सत्य, जे सर्व दुःखाच्या पलीकडे आहे.कल्पना करा:’मन’ (चित्त) हे एका शुद्ध पाण्याच्या ग्लासासारखे 🥛 आहे.आणि ‘मानसिक घटक’ (चेतसिक) हे त्यात टाकलेल्या रंगांसारखे 🎨 आहेत.निळा रंग टाकला की पाणी निळे होते (द्वेष), लाल टाकला की लाल (लोभ). अभिधम्म आपल्याला हे पाणी आणि हे रंग वेगळे करून पाहायला शिकवतो.

2. अभिधम्म पिटकाचा अभ्यासात वापर

आता या संकल्पनांचा (मुद्दा २) वापर कसा होतो (मुद्दा ३) ते पाहू.स्वतःच्या मनाला समजून घेणे: अभिधम्म आपल्याला शिकवतो की ‘राग’ ही एक सलग गोष्ट नसून, ती अनेक क्षणीक ‘चित्त’ आणि ‘चेतसिकांचा’ (उदा. द्वेष, अस्वस्थता) प्रवाह आहे. हे समजल्यामुळे आपण रागाच्या भावनेला तटस्थपणे पाहू शकतो आणि त्यावर नियंत्रण मिळवू शकतो.

विपश्यना (Vipassanā)

ध्यानाचा आधार: विपश्यना म्हणजे गोष्टी जशा आहेत तशा पाहणे. अभिधम्म हा विपश्यनेचा सैद्धांतिक (Theoretical) पाया आहे. ध्यानात बसल्यावर मनात येणाऱ्या प्रत्येक विचाराला आणि भावनेला या ‘धम्म’ घटकांच्या रूपात पाहण्याचा सराव केला जातो.’मी’ पणाचा निरास करणे: आपल्याला वाटते की ‘मी’ एक स्थायी (permanent) व्यक्ती आहे. पण अभिधम्म दाखवून देतो की हा ‘मी’ म्हणजे फक्त या चार घटकांचा (चित्त, चेतसिक, रूप) सतत बदलणारा एक प्रवाह आहे. यात काहीही ‘स्थायी’ किंवा ‘माझे’ असे नाही. हे ज्ञान दुःखाचे मूळ (अहंकार) नष्ट करण्यास मदत करते. *थोडक्यात* :सुत्त पिटक आपल्याला ‘काय’ करावे हे सांगते (उदा. चांगले वागा, ध्यान करा).अभिधम्म पिटक ते ‘का’ आणि ‘कसे’ घडते (मनाच्या आत) याचे सखोल विश्लेषण करते.

संकलन आणि लेखन

सतीश पवार

9139509355