अभिधम्म पिटक: प्रज्ञा, वास्तव आणि चित्ताचे विश्लेषण

प्रस्तावना

बौद्ध धर्माच्या विशाल आणि गहन वाङ्मयामध्ये, ‘तिपिटक’ (त्रिपिटक) हा पाली भाषेतील धर्मग्रंथांचा मूळ आणि प्रमाणभूत संग्रह मानला जातो.¹ ‘तिपिटक’ या शब्दाचा अर्थ ‘तीन पेटारे’ असा होतो, ज्यात भगवान बुद्धांची शिकवण तीन मुख्य विभागांमध्ये संग्रहित केली आहे. हे तीन विभाग म्हणजे: विनय पिटक, सुत्त पिटक आणि अभिधम्म पिटक.³

विनय पिटक हा भिक्खू आणि भिक्खुणी संघासाठी आचारसंहिता आणि नियमांचा संग्रह आहे. यात संघाचे व्यवस्थापन, शिस्त आणि दैनंदिन जीवनाचे नियम विस्ताराने दिले आहेत.⁴ सुत्त पिटक हा तिपिटकाचा सर्वात महत्त्वाचा आणि व्यापक भाग मानला जातो, ज्यामध्ये भगवान बुद्ध आणि त्यांच्या प्रमुख शिष्यांनी दिलेले उपदेश, संवाद, प्रवचने आणि गाथा यांचा समावेश आहे.⁴ ही शिकवण सर्वसामान्यांपासून ते भिक्षूंपर्यंत सर्वांना मार्गदर्शन करणारी, व्यावहारिक आणि सुगम आहे.

या दोन पिटकांच्या पलीकडे, तिपिटकाचा तिसरा आणि अंतिम पेटारा म्हणजे अभिधम्म पिटक. हा ग्रंथ बौद्ध तत्त्वज्ञान, मानसशास्त्र आणि सत्ताशास्त्राचा (metaphysics) एक अत्यंत सखोल, विश्लेषणात्मक आणि पद्धतशीर अभ्यास सादर करतो.² सुत्त पिटकात विखुरलेल्या सिद्धांतांना येथे एका सुसंगत वैज्ञानिक प्रणालीमध्ये गुंफले आहे, ज्यामुळे याला ‘बौद्ध मानसशास्त्राचा नकाशा’ (Buddhism’s map of the mind) असेही म्हटले जाते.¹

‘अभिधम्म’ या शब्दाची व्युत्पत्ती पाहिल्यास त्याचा अर्थ अधिक स्पष्ट होतो. पाली भाषेत ‘अभि’ या उपसर्गाचा अर्थ “उच्च,” “विशेष,” “पुढील” किंवा “श्रेष्ठ” असा होतो, तर ‘धम्म’ म्हणजे भगवान बुद्धांची शिकवण.¹ त्यामुळे, ‘अभिधम्म’ म्हणजे ‘उच्च धम्म’ किंवा ‘विशिष्ट शिकवण’. ही शिकवण सुत्तांमध्ये दिलेल्या सामान्य उपदेशांपेक्षा अधिक सूक्ष्म, तांत्रिक आणि तात्त्विक आहे. ती वास्तवाच्या अंतिम स्वरूपाचे, चित्त (consciousness) आणि मानसिक प्रक्रियांचे (mental processes) अत्यंत बारकाईने विश्लेषण करते.⁶

हा अहवाल अभिधम्म पिटकाचा एक सर्वंकष आणि सविस्तर आढावा घेण्याच्या उद्देशाने तयार करण्यात आला आहे. यामध्ये अभिधम्माचा उगम आणि त्याचा ऐतिहासिक विकास, त्याच्या सात ग्रंथांची सविस्तर रचना आणि त्यातील विषय, त्याचे मूळ तात्त्विक सिद्धांत, सुत्त पिटकाशी असलेले त्याचे नाते आणि आधुनिक काळात विपश्यना साधना, मानसशास्त्र आणि बोध-विज्ञान (cognitive science) या क्षेत्रांमधील त्याची प्रासंगिकता यावर विस्तृत प्रकाश टाकला जाईल. या अहवालाचा उद्देश अभ्यासक आणि साधकांना अभिधम्माच्या गहन विश्वात प्रवेश करण्यासाठी एक विश्वसनीय आणि सखोल मार्गदर्शक प्रदान करणे हा आहे.

खंड १: अभिधम्माचा उगम आणि ऐतिहासिक विकास

अभिधम्म पिटकाच्या उगमाचा इतिहास हा श्रद्धा आणि विद्वत्तापूर्ण विश्लेषण यांच्यातील एक गुंतागुंतीचा आणि आकर्षक विषय आहे. याच्या उत्पत्तीविषयी दोन प्रमुख प्रवाह आढळतात: एक पारंपारिक, श्रद्धेवर आधारित आणि दुसरा आधुनिक, ऐतिहासिक आणि चिकित्सक संशोधनावर आधारित. या दोन्ही दृष्टिकोनांचा अभ्यास केल्याने अभिधम्माचे बौद्ध परंपरेतील स्थान अधिक स्पष्ट होते.

पारंपारिक मान्यता आणि दैवी मूळ

थेरवाद बौद्ध परंपरेनुसार, अभिधम्माचे ज्ञान हे थेट भगवान बुद्धांकडूनच प्राप्त झाले आहे आणि ते मानवी बुद्धीच्या पलीकडचे आहे. या मान्यतेनुसार, अभिधम्माची उत्पत्ती अनेक टप्प्यांमध्ये झाली:

ज्ञानाच्या चौथ्या आठवड्यात संकल्पना: थेरवादी टीकाग्रंथ ‘अट्ठसालिनी’नुसार, भगवान बुद्धांना संबोधी (ज्ञान) प्राप्त झाल्यानंतर चौथ्या आठवड्यात, ज्याला ‘रत्न-घर-सत्ताह’ (रत्नांच्या घराचा आठवडा) म्हटले जाते, त्यांनी आपल्या मनात अभिधम्माच्या संपूर्ण संरचनेवर चिंतन केले.⁹ या काळात ते अभिधम्माच्या क्रिस्टल-स्पष्ट वैचारिक महालात रममाण झाले होते, जे त्यांच्या सर्वज्ञतेचे प्रतीक मानले जाते.⁹
तावतिंस स्वर्गातील उपदेश: ज्ञानानंतर सात वर्षांनी, भगवान बुद्धांनी तावतिंस स्वर्गात आरोहण केले आणि तेथे त्यांनी सलग तीन महिने दहा हजार विश्वप्रणालींमधून आलेल्या देवतांना अभिधम्माचा सविस्तर उपदेश दिला. या देवतांमध्ये त्यांच्या दिवंगत आई, महामाया देवी, यांचाही समावेश होता, ज्या देवपुत्र म्हणून तेथे उपस्थित होत्या.¹⁰ हा उपदेश अत्यंत सूक्ष्म आणि गहन असल्याने तो देवतांच्या ग्रहणक्षमतेसाठी योग्य होता, असे मानले जाते.¹⁵
सारिपुत्तांना ज्ञान हस्तांतरण: स्वर्गात देवतांना उपदेश दिल्यानंतर, बुद्ध दररोज पृथ्वीवर परत येऊन आपले प्रमुख शिष्य, प्रज्ञेमध्ये सर्वश्रेष्ठ मानले जाणारे, आदरणीय सारिपुत्त यांना त्या दिवसाच्या शिकवणीचा सारांश सांगत असत.¹¹ सारिपुत्तांनी हे ज्ञान ग्रहण करून ते आपल्या ५०० शिष्यांना शिकवले आणि अशा प्रकारे अभिधम्माची मानवी परंपरा सुरू झाली.¹¹

ही पारंपारिक कथा अभिधम्माला थेट बुद्धांशी जोडून त्याला परम आणि अबाधित प्रामाण्य प्रदान करते. यामुळेच थेरवादी देशांमध्ये, विशेषतः म्यानमार आणि श्रीलंकेत, अभिधम्म पिटकाला सुत्त आणि विनय पिटकाइतकाच आदर आणि पूजनीय मानले जाते.⁹

विद्वत्तापूर्ण दृष्टीकोन आणि ऐतिहासिक रचना

आधुनिक विद्वान आणि इतिहासकार, मजकुराच्या भाषिक शैली, तात्विक विकास आणि ऐतिहासिक संदर्भांच्या आधारे, अभिधम्माच्या उत्पत्तीबद्दल वेगळा दृष्टिकोन मांडतात. त्यांच्या मते, अभिधम्म पिटक हे भगवान बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर सुमारे १०० ते २०० वर्षांनी, म्हणजे इसवी सन पूर्व तिसऱ्या शतकाच्या आसपास रचले गेले.¹³

या दृष्टिकोनानुसार, अभिधम्म हे बुद्धांचे थेट शब्द नसून, त्यांच्या नंतरच्या पिढीतील विद्वान भिक्षू आणि शिष्यांनी केलेले एक भव्य बौद्धिक कार्य आहे.¹⁶ त्यांनी सुत्त पिटकात विखुरलेल्या शिकवणींचे वर्गीकरण, विश्लेषण आणि पद्धतशीर मांडणी करून या ग्रंथांची निर्मिती केली. या सिद्धांताला अनेक पुराव्यांचा आधार आहे:

प्रारंभिक ग्रंथांमध्ये उल्लेखाचा अभाव: पाली साहित्यातील सर्वात जुन्या ग्रंथांमध्ये किंवा पहिल्या बौद्ध संगीतीच्या अहवालात अभिधम्म पिटकाचा स्पष्ट उल्लेख आढळत नाही.¹⁶
विविध शाळांचे वेगवेगळे अभिधर्म: बौद्ध धर्माच्या सुरुवातीच्या काळात अनेक पंथ (schools) निर्माण झाले आणि त्यापैकी अनेकांनी स्वतःचे स्वतंत्र ‘अभिधर्म’ ग्रंथ विकसित केले, जसे की सर्वास्तिवाद पंथाचा अभिधर्म पिटक. या विविध अभिधर्म ग्रंथांमध्ये तात्त्विक आणि सैद्धांतिक मुद्द्यांवर मोठे मतभेद आहेत.¹ जर अभिधम्म मूळ बुद्धांनीच शिकवला असता, तर त्यात इतके मूलभूत फरक आढळले नसते. हे सूचित करते की अभिधम्म हा बुद्धांनंतरच्या काळात विविध पंथांमध्ये झालेला एक तात्त्विक विकास होता.
‘मातिका’ पासून विकास: अनेक विद्वानांच्या मते, अभिधम्माचा विकास सुत्तांमध्ये आढळणाऱ्या ‘मातिका’ (mātikā) म्हणजे विषय-सूची किंवा वर्गीकरणाच्या याद्यांपासून झाला.¹⁰ सुरुवातीला धम्माचे विश्लेषण करणाऱ्या या ‘मातिका-धरा’ (मातिकांचे حافظ) भिक्षूंनीच पुढे जाऊन या सूचींचे सविस्तर विवेचन करून अभिधम्म ग्रंथांना जन्म दिला.¹⁰

या दोन भिन्न उत्पत्ती कथांमध्ये वरवर पाहता विरोधाभास दिसतो, परंतु त्या बौद्ध परंपरेच्या दोन मूलभूत स्तंभांचे प्रतिनिधित्व करतात: श्रद्धा (सद्धा) आणि प्रज्ञा (पञ्ञा). पारंपारिक कथा अभिधम्माच्या अभ्यासासाठी आवश्यक असलेली श्रद्धा आणि आदर निर्माण करते, कारण ती या ग्रंथाला थेट बुद्धांच्या सर्वज्ञतेशी जोडते.⁹ दुसरीकडे, विद्वत्तापूर्ण विश्लेषण प्रज्ञेचा मार्ग अवलंबते, जे चिकित्सक बुद्धी आणि तार्किक तपासाला महत्त्व देते. अशाप्रकारे, अभिधम्म एकाच वेळी उपासनेचा विषय आणि सखोल तात्त्विक चिंतनाचा स्रोत बनतो, जे बौद्ध मार्गाच्या साधनेसाठी आवश्यक असलेल्या श्रद्धा आणि प्रज्ञा यांच्या संतुलनाचे प्रतीक आहे.

तिसरी बौद्ध संगीती: एक महत्त्वपूर्ण टप्पा

अभिधम्म पिटकाच्या इतिहासात आणि त्याच्या प्रामाण्यामध्ये तिसऱ्या बौद्ध संगीतीचे स्थान अनन्यसाधारण आहे. ही संगीती सम्राट अशोकांच्या काळात, सुमारे २५० इसवी सन पूर्व, पाटलीपुत्र येथील अशोकाराम विहारात आयोजित करण्यात आली होती.¹⁸

संगीतीची पार्श्वभूमी: सम्राट अशोकांच्या बौद्ध धर्माला दिलेल्या उदार आश्रयामुळे भिक्खू संघाला मोठ्या प्रमाणात भौतिक समृद्धी प्राप्त झाली. मात्र, या भौतिक लाभांमुळे अनेक संधीसाधू आणि चुकीची मते (heretical views) असलेले लोक संघाकडे आकर्षित झाले. त्यांनी भिक्षूंचे वेष धारण केले आणि संघात घुसखोरी केली, ज्यामुळे संघाची शुद्धता आणि प्रतिष्ठा धोक्यात आली.¹⁸ या पाखंडी भिक्षूंमुळे संघातील धार्मिक विधी, जसे की ‘उपोसथ’ करणे, अनेक वर्षांसाठी थांबले होते.¹⁹
मोग्गलीपुत्त-तिस्स यांची भूमिका: या गंभीर परिस्थितीवर तोडगा काढण्यासाठी, सम्राट अशोकांनी त्या काळातील सर्वात प्रतिष्ठित आणि विद्वान भिक्षू, मोग्गलीपुत्त-तिस्स थेर यांना पाचारण केले.²¹ मोग्गलीपुत्त-तिस्स यांनी संगीतीचे अध्यक्षपद स्वीकारले. त्यांनी सम्राट अशोकांच्या मदतीने संघातील सर्व भिक्षूंची परीक्षा घेतली आणि चुकीची मते बाळगणाऱ्या सुमारे ६०,००० पाखंडी भिक्षूंना संघातून काढून टाकले, ज्यामुळे संघाची शुद्धता पुन्हा प्रस्थापित झाली.¹⁸
‘कथावत्थु’ची रचना: या संगीतीचे सर्वात महत्त्वाचे फलित म्हणजे मोग्गलीपुत्त-तिस्स यांनी ‘कथावत्थु’ (विवादाचे मुद्दे) या ग्रंथाची रचना केली.¹⁸ हा ग्रंथ अभिधम्म पिटकाचा पाचवा ग्रंथ आहे. यामध्ये, त्या काळात प्रचलित असलेल्या विविध पाखंडी मतांचे (जसे की ‘पुद्गल’ किंवा शाश्वत आत्म्याचे अस्तित्व मानणे) पद्धतशीरपणे खंडन केले आहे.¹³ ‘कथावत्थु’ची रचना प्रश्न-उत्तरांच्या स्वरूपात आहे, जिथे प्रथम पाखंडी मत मांडले जाते आणि नंतर तर्काच्या आधारे ते कसे चुकीचे आहे हे सिद्ध केले जाते. या ग्रंथाने ‘विभज्जवाद’ (विश्लेषणाचा सिद्धांत), जो थेरवाद परंपरेचा पूर्वज मानला जातो, त्याला बौद्ध धर्माची अधिकृत शिकवण म्हणून स्थापित केले.¹⁹

तिसरी बौद्ध संगीती ही केवळ एक ऐतिहासिक घटना नव्हती, तर ती एक अशी प्रक्रिया होती जिथे सामाजिक-राजकीय परिस्थितीमुळे (शाही आश्रय आणि त्यातून निर्माण झालेला भ्रष्टाचार) बौद्ध परंपरेला आपल्या शिकवणींना एका विखुरलेल्या मौखिक संग्रहातून एका पद्धतशीर आणि संरक्षित सैद्धांतिक प्रणालीमध्ये रूपांतरित करण्यास भाग पाडले. या प्रक्रियेत, अभिधम्माला, विशेषतः ‘कथावत्थु’ला, बौद्ध सिद्धांताचे रक्षण करणारे एक बौद्धिक शस्त्र म्हणून मान्यता मिळाली, ज्यामुळे त्याचे तिपिटकातील स्थान कायमचे निश्चित झाले.

खंड २: अभिधम्माची संरचना: सात ग्रंथांचे विवेचन

अभिधम्म पिटक हा एकसंध ग्रंथ नसून सात स्वतंत्र परंतु परस्परसंबंधित ग्रंथांचा संग्रह आहे. प्रत्येक ग्रंथाची स्वतःची विशिष्ट पद्धत आणि उद्देश आहे, जे एकत्रितपणे चित्त, चैतसिक, रूप आणि निब्बाण यांच्या स्वरूपाचे एक समग्र चित्र सादर करतात. या सात ग्रंथांना ‘सत्त-पकरण’ असे म्हटले जाते.¹²

१. धम्मसंगणी (Dhammasaṅganī – The Enumeration of Phenomena)

‘धम्मसंगणी’ हा अभिधम्म पिटकाचा पहिला आणि पायाभूत ग्रंथ आहे. ‘धम्मांची गणना’ या त्याच्या नावाप्रमाणे, हा ग्रंथ विश्वातील सर्व परमार्थ धर्मांचे (ultimate realities) वर्गीकरण आणि गणना करतो.⁸ याची सुरुवात एका ‘मातिका’ (matrix) किंवा सूचीने होते, ज्यात धम्मांचे २२ त्रिक (threefold classifications) आणि १०० द्विक (twofold classifications) गटांमध्ये वर्गीकरण केले आहे.¹ यातील सर्वात महत्त्वाचे वर्गीकरण म्हणजे ‘कुशल’ (wholesome), ‘अकुशल’ (unwholesome) आणि ‘अव्याकृत’ (undetermined or neutral) या तीन गटांमधील धम्मांचे विभाजन, जे संपूर्ण अभिधम्माच्या नैतिक चौकटीचा आधार आहे.¹¹ हा ग्रंथ प्रामुख्याने चित्त आणि त्याच्यासोबत उत्पन्न होणाऱ्या चैतसिकांचे (मानसिक घटक) अत्यंत तपशीलवार विश्लेषण करतो आणि प्रत्येक मानसिक अवस्थेमध्ये कोणते घटक उपस्थित असतात, हे स्पष्ट करतो.¹ थोडक्यात, हा ग्रंथ बौद्ध मानसशास्त्र आणि नीतिशास्त्राचा एक सविस्तर कोश आहे.

२. विभंग (Vibhaṅga – The Book of Analysis)

‘विभंग’ म्हणजे ‘विश्लेषण’ किंवा ‘विभाजन’. हा ग्रंथ ‘धम्मसंगणी’मध्ये सूचीबद्ध केलेल्या धम्मांचे अधिक सखोल विश्लेषण करतो. यात एकूण १८ अध्याय आहेत, जे बौद्ध धर्मातील महत्त्वाच्या संकल्पनांवर आधारित आहेत, जसे की स्कंध (aggregates), आयतन (sense bases), धातू (elements), आणि प्रतीत्यसमुत्पाद (dependent origination).¹¹ ‘विभंग’ची खासियत म्हणजे त्याची तिहेरी विश्लेषण पद्धत. प्रत्येक विषयाचे विश्लेषण तीन प्रकारे केले जाते ¹¹:

सुत्तंत-भाजनिय (Suttanta analysis): सुत्त पिटकातील संबंधित उताऱ्यांच्या आधारे केलेले विश्लेषण.
अभिधम्म-भाजनिय (Abhidhamma analysis): ‘धम्मसंगणी’मध्ये विकसित केलेल्या तांत्रिक परिभाषा आणि वर्गीकरणांचा वापर करून केलेले सखोल विश्लेषण.
पञ्हा-पुच्छक (Catechism): प्रश्न-उत्तरांच्या स्वरूपात विद्यार्थ्यांच्या ज्ञानाची चाचणी घेणारा विभाग.ही पद्धत सुत्त आणि अभिधम्म यांच्यातील संबंध स्पष्ट करते आणि विषयाचे संपूर्ण आकलन होण्यास मदत करते.

३. धातुकथा (Dhātukathā – Discourse on Elements)

‘धातुकथा’ हा एक अत्यंत तांत्रिक आणि संक्षिप्त ग्रंथ आहे. तो पहिल्या दोन ग्रंथांमधील (धम्मसंगणी आणि विभंग) माहितीला स्कंध, आयतन आणि धातू या तीन चौकटींमध्ये संघटित करतो. हा ग्रंथ प्रश्न-उत्तरांच्या स्वरूपात हे तपासतो की विविध धम्म (phenomena) या तीन वर्गीकरणांमध्ये कसे बसतात किंवा बसत नाहीत. याचा मुख्य उद्देश संज्ञांची अचूकता तपासणे आणि विविध संकल्पनांमधील परस्पर संबंध स्पष्ट करणे हा आहे. हा ग्रंथ वाचायला आणि समजायला अत्यंत कठीण मानला जातो.

४. पुग्गलपञ्ञत्ति (Puggalapaññatti – Designation of Persons)

‘पुग्गलपञ्ञत्ति’ हा अभिधम्मातील एक अनोखा ग्रंथ आहे, कारण तो इतर ग्रंथांप्रमाणे केवळ निर्वैयक्तिक (impersonal) धम्मांचे विश्लेषण करत नाही, तर ‘पुद्गल’ किंवा ‘व्यक्ती’च्या संकल्पनेवर लक्ष केंद्रित करतो.¹¹ अर्थात, हे विश्लेषण परमार्थ सत्याच्या दृष्टिकोनातून व्यक्तीचे अस्तित्व नाकारते, परंतु संवृति सत्याच्या (conventional truth) पातळीवर व्यक्तींच्या विविध प्रकारांचे वर्गीकरण करते. यात व्यक्तींचे त्यांच्या आध्यात्मिक प्रगती, नैतिक गुण आणि स्वभावानुसार वर्गीकरण केले आहे. हे वर्गीकरण एकापासून दहापर्यंतच्या अंकांच्या गटांमध्ये केले आहे, जसे की ‘एक प्रकारचे पुद्गल’, ‘दोन प्रकारचे पुद्गल’ इत्यादी.¹¹ हा ग्रंथ साधकांना स्वतःच्या आणि इतरांच्या आध्यात्मिक स्थितीचे मूल्यांकन करण्यास मदत करतो.

५. कथावत्थु (Kathāvatthu – Points of Controversy)

‘कथावत्थु’ हा ऐतिहासिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा ग्रंथ आहे, ज्याची रचना मोग्गलीपुत्त-तिस्स थेर यांनी तिसऱ्या बौद्ध संगीतीच्या वेळी केली होती.¹⁶ त्या काळात बौद्ध संघात अनेक पंथ निर्माण झाले होते आणि त्यांच्यात तात्त्विक मुद्द्यांवर तीव्र मतभेद होते. हा ग्रंथ अशा २०० पेक्षा जास्त विवादास्पद मुद्द्यांवर चर्चा करतो.¹³ प्रत्येक प्रकरणात, प्रथम दुसऱ्या पंथाचे (पाखंडी) मत मांडले जाते आणि नंतर थेरवाद (विभज्जवाद) परंपरेच्या दृष्टिकोनातून तार्किक युक्तिवादाने त्याचे खंडन केले जाते.²⁰ हा ग्रंथ केवळ तात्त्विक वादविवाद नसून, तो थेरवाद परंपरेची सैद्धांतिक भूमिका स्पष्ट करणारा आणि तिची शुद्धता जपणारा एक महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे.

६. यमक (Yamaka – The Book of Pairs)

‘यमक’ या ग्रंथाला ‘जोड्यांचा ग्रंथ’ असे म्हटले जाते. हा ग्रंथ तर्कावर आधारित असून, त्याचा उद्देश संज्ञा आणि संकल्पनांमधील संदिग्धता पूर्णपणे दूर करणे हा आहे. यात दहा प्रमुख विषयांवर ‘जोडीने’ प्रश्न विचारले जातात.¹² उदाहरणार्थ, “सर्व कुशल धर्म कुशल मूळ आहेत का? आणि सर्व कुशल मूळ कुशल धर्म आहेत का?” अशा उलट-सुलट प्रश्नांमधून विषयाचे अत्यंत सूक्ष्म आणि अचूक विश्लेषण केले जाते. यामुळे विद्यार्थ्याची संकल्पना पूर्णपणे स्पष्ट होते. याच्या अत्यंत क्लिष्ट आणि तांत्रिक स्वरूपामुळे, विदुषी ऱ्हीस डेव्हिड्स यांनी याला “कोरड्या हाडांच्या दहा दऱ्या” (ten valleys of dry bones) असे म्हटले आहे.¹²

७. पट्ठान (Paṭṭhāna – The Book of Conditional Relations)

‘पट्ठान’ हा अभिधम्म पिटकाचा आणि संपूर्ण तिपिटकाचा सर्वात मोठा, गहन आणि अंतिम ग्रंथ मानला जातो.¹² याला ‘महापकरण’ (The Great Book) असेही म्हणतात. हा ग्रंथ कार्यकारणभावाच्या सिद्धांताचे (causality) शिखर आहे. यात २४ प्रकारच्या ‘पच्चय’ (paccaya) किंवा ‘सशर्त संबंधांचे’ (conditional relations) वर्णन आहे, जे सर्व मानसिक (नाम) आणि भौतिक (रूप) घटनांच्या उत्पत्ती आणि परस्परसंबंधांचे नियमन करतात.⁸ ‘पट्ठान’मध्ये ‘धम्मसंगणी’मध्ये गणना केलेल्या सर्व धम्मांवर हे २४ प्रकारचे संबंध लागू करून त्यांचे अगणित संभाव्य संयोजन तपासले जाते. हा ग्रंथ दाखवून देतो की विश्वातील प्रत्येक गोष्ट, प्रत्येक विचार, प्रत्येक घटना ही एका विशाल, गुंतागुंतीच्या आणि अटळ कार्यकारणभावाच्या जाळ्याचा भाग आहे. म्यानमारमध्ये या ग्रंथाला बुद्धांच्या सर्वज्ञतेचे प्रतीक मानले जाते आणि त्याचे पठण संरक्षण आणि आशीर्वादासाठी केले जाते.¹

खालील तक्त्यामध्ये या सात ग्रंथांचा सारांश दिला आहे, ज्यामुळे त्यांची रचना आणि उद्देश एका दृष्टिक्षेपात समजण्यास मदत होईल.

तक्ता १: अभिधम्म पिटकाच्या सात ग्रंथांचा सारांश

पाली नाव (Pali Name)	अनुवादित शीर्षक (Marathi Title)	मुख्य विषय (Core Subject Matter)	विश्लेषणात्मक पद्धत (Analytical Method)
धम्मसंगणी	धम्मांची गणना	सर्व परमार्थ धर्मांचे (चित्त, चैतसिक, रूप) वर्गीकरण आणि व्याख्या.	वर्गीकरण आणि गणना (Enumeration and Classification).
विभंग	विश्लेषणाचे पुस्तक	स्कंध, आयतन, धातू इत्यादी प्रमुख संकल्पनांचे सखोल विश्लेषण.	तिहेरी विश्लेषण: सुत्त, अभिधम्म आणि प्रश्नोत्तरे.
धातुकथा	तत्त्वांवरील प्रवचन	स्कंध, आयतन आणि धातू यांच्याशी धम्मांचा संबंध.	परस्पर संबंधांचे विश्लेषण (Correlational Analysis).
पुग्गलपञ्ञत्ति	व्यक्तींचे वर्णन	व्यक्तींच्या प्रकारांचे त्यांच्या आध्यात्मिक पातळीनुसार वर्गीकरण.	वर्णनात्मक वर्गीकरण (Typological Classification).
कथावत्थु	विवादाचे मुद्दे	विविध बौद्ध पंथांमधील तात्त्विक मतभेदांचे खंडन.	वादविवाद आणि खंडन (Dialectical Refutation).
यमक	जोड्यांचे पुस्तक	संज्ञा आणि संकल्पनांची अचूकता तपासण्यासाठी तार्किक विश्लेषण.	तार्किक जोड्या (Logical Pairs).
पट्ठान	सशर्त संबंधांचे पुस्तक	२४ प्रकारच्या कार्यकारण संबंधांचे (पच्चय) सर्व धम्मांवर उपयोजन.	कार्यकारणभावाचे सर्वसमावेशक विश्लेषण (Exhaustive Causal Analysis).

खंड ३: तात्विक गाभा: वास्तवाचे विघटन

अभिधम्म पिटकाचे खरे महत्त्व त्याच्या तात्त्विक गाभ्यामध्ये आहे. ते केवळ शिकवणींचे संकलन नाही, तर वास्तवाच्या स्वरूपाचे विश्लेषण करणारी एक सखोल प्रणाली आहे. ही प्रणाली आपल्या दैनंदिन अनुभवाचे विघटन करून त्याच्या मुळाशी असलेल्या अंतिम सत्यापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग दाखवते. या प्रक्रियेचा पाया दोन स्तरांवरील सत्य आणि चार परमार्थ धर्मांच्या संकल्पनेवर आधारित आहे.

दोन सत्ये: संवृति आणि परमार्थ

अभिधम्म शिकवते की वास्तव दोन स्तरांवर समजले जाऊ शकते. या दोन सत्यांमधील फरक समजून घेणे हे अभिधम्माच्या अभ्यासासाठी आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.¹

संवृति-सत्य (Sammuti-sacca – Conventional Truth): हे व्यावहारिक किंवा लौकिक सत्य आहे. हे सत्य भाषा, संकल्पना आणि सामाजिक संकेतांवर अवलंबून असते.²⁵ जेव्हा आपण ‘मी’, ‘तू’, ‘पुरुष’, ‘स्त्री’, ‘घर’, ‘झाड’ असे शब्द वापरतो, तेव्हा आपण संवृति सत्याच्या पातळीवर बोलत असतो.²⁵ हा संवाद आणि दैनंदिन व्यवहारासाठी आवश्यक असलेला सत्याचा स्तर आहे. या स्तरावर ‘व्यक्ती’ किंवा ‘वस्तू’ अस्तित्वात आहेत असे मानले जाते, कारण ते आपल्या अनुभवाचा आणि भाषेचा भाग आहेत.²⁸
परमार्थ-सत्य (Paramattha-sacca – Ultimate Truth): हे अंतिम किंवा पारमार्थिक सत्य आहे. हे सत्य कोणत्याही संकल्पना किंवा नावांच्या पलीकडचे आहे. या दृष्टिकोनातून, ‘व्यक्ती’ किंवा ‘वस्तू’ या केवळ मानसिक रचना आहेत; त्यांचे अंतिम अस्तित्व नाही.¹² परमार्थ स्तरावर, जगात केवळ निर्वैयक्तिक, क्षणिक आणि सतत बदलणाऱ्या मानसिक (नाम) आणि भौतिक (रूप) प्रक्रियांचा प्रवाह अस्तित्वात आहे.²⁵ अभिधम्माचे मुख्य उद्दिष्ट या परमार्थ सत्याचे विश्लेषण करणे आहे.

या दोन सत्यांमधील भेद हा केवळ एक तात्त्विक मुद्दा नाही, तर तो एक कुशल शैक्षणिक दृष्टिकोन आहे. सुत्त पिटकात बुद्ध अनेकदा संवृति भाषेचा वापर करतात, जसे की “हे भिक्षूंनो, तुम्ही असे वागावे,” कारण ते व्यावहारिक मार्गदर्शन देत असतात.²⁸ परंतु, अभिधम्म परमार्थ भाषेचा वापर करून त्या मार्गदर्शनाच्या मागे असलेले अंतिम वास्तव स्पष्ट करतो. यामुळे बौद्ध शिकवणीतील वरवरचा विरोधाभास (उदा. ‘मी’ नाही, पण ‘मी’ने कर्म करावे) दूर होतो. संवृति सत्य हे व्यावहारिक जीवनासाठी आणि परमार्थ सत्य हे मुक्तीसाठी (विपश्यना ज्ञानासाठी) आवश्यक आहे.

चार परमार्थ धर्म (The Four Ultimate Realities)

अभिधम्माच्या विश्लेषणानुसार, परमार्थ स्तरावर केवळ चार प्रकारचे धर्म किंवा ‘अंतिम वास्तव’ अस्तित्वात आहेत. या चार धर्मांच्या पलीकडे जगात काहीही नाही. हे चार धर्म म्हणजे अनुभवाचे अविभाज्य घटक (irreducible building blocks) आहेत.¹²

१. चित्त (Citta – Consciousness): ‘चित्त’ म्हणजे ‘जाणीव’ किंवा ‘अनुभव घेण्याची क्षमता’. हे ‘मन’ किंवा ‘आत्मा’ यांसारखी कोणतीही स्थायी वस्तू नाही. चित्त म्हणजे केवळ एखाद्या विषयाचे (object) ज्ञान होणे.³⁰ उदाहरणार्थ, डोळ्यांद्वारे रंगाचे ज्ञान होणे हे ‘चक्षु-विज्ञान’ नावाचे चित्त आहे. अभिधम्माच्या मते, चित्त अत्यंत क्षणिक असते; ते एका क्षणात उत्पन्न होते, आपले कार्य करते आणि लगेच नष्ट होते. एका वेळी केवळ एकच चित्त उत्पन्न होऊ शकते.³² अभिधम्माने कर्माच्या आणि मानसिक स्थितीच्या आधारावर ८९ (किंवा १२१) प्रकारच्या चित्तांचे वर्गीकरण केले आहे.¹²
२. चैतसिक (Cetasika – Mental Factors): ‘चैतसिक’ हे मानसिक घटक आहेत जे चित्तासोबतच उत्पन्न होतात, चित्तासोबतच नष्ट होतात आणि चित्ताप्रमाणेच एकाच विषयाला जाणतात.³⁰ ते चित्ताला विशिष्ट रंग किंवा स्वरूप देतात. एकूण ५२ प्रकारचे चैतसिक आहेत.¹² काही चैतसिक सर्व चित्तांसोबत येतात (उदा. वेदना, संज्ञा, चेतना), तर काही केवळ विशिष्ट प्रकारच्या चित्तांसोबत येतात. लोभ, द्वेष, मोह हे ‘अकुशल’ चैतसिक आहेत, तर श्रद्धा, करुणा, प्रज्ञा हे ‘कुशल’ चैतसिक आहेत. चित्त हे राजासारखे आहे, तर चैतसिक त्याच्या सेवकांसारखे आहेत जे विविध कार्ये पार पाडतात.³⁰
३. रूप (Rūpa – Material Form): ‘रूप’ म्हणजे भौतिक तत्त्व किंवा पदार्थ. अभिधम्मामध्ये २८ प्रकारच्या रूपांचे वर्णन आहे.²⁶ याची सुरुवात चार महाभूतांपासून (पृथ्वी-तत्त्व, आप-तत्त्व, तेज-तत्त्व, वायू-तत्त्व) होते आणि बाकीची २४ रूपे त्यांच्यापासून उत्पन्न होतात (उदा. डोळा, कान, नाक यांसारखे इंद्रिय आणि त्यांचे विषय जसे की रंग, आवाज, गंध).¹² हे पाश्चात्य विज्ञानातील ‘matter’ पेक्षा वेगळे आहे. रूप म्हणजे पदार्थाचे गुणधर्म आणि प्रक्रिया, जे स्वतः अनुभव घेऊ शकत नाहीत.³⁴ नाम (चित्त आणि चैतसिक) हे जाणणारे (knowing) तत्त्व आहे, तर रूप हे जाणले जाणारे (known) तत्त्व आहे.
४. निब्बान (Nibbāna – The Unconditioned): ‘निब्बान’ (निर्वाण) हा चौथा आणि एकमेव ‘असंखत’ (unconditioned) परमार्थ धर्म आहे.²⁹ वरील तीनही धर्म (चित्त, चैतसिक, रूप) हे ‘संखत’ (conditioned) आहेत, म्हणजे ते कारणांमुळे उत्पन्न होतात आणि क्षणिक आहेत. निब्बान मात्र कोणत्याही कारणाने उत्पन्न होत नाही, ते शाश्वत आणि अपरिवर्तनीय आहे. निब्बान म्हणजे लोभ, द्वेष आणि मोह या तीन अकुशल मूळांचा पूर्णपणे नाश होणे. ते दुःखाचा अंत आणि परम शांतीची अवस्था आहे.²⁹

अभिधम्माचे हे चार परमार्थ धर्मांमधील विश्लेषण हे केवळ एक बौद्धिक वर्गीकरण नाही, तर ते ‘पदार्थ सत्ताशास्त्रा’ला (substance ontology) दिलेले एक मूलगामी आव्हान आहे. सामान्यतः आपण जगाला स्थिर वस्तू आणि एका चिरस्थायी ‘मी’च्या स्वरूपात पाहतो. अभिधम्म या दृष्टिकोनाला नाकारतो. त्याच्या मते, ‘व्यक्ती’ ही कोणतीही वस्तू नसून चित्त, चैतसिक आणि रूपाच्या क्षणिक प्रवाहांचे एकत्रीकरण आहे.²⁹ हे परमार्थ धर्मदेखील स्थिर नाहीत; ते क्षणात उत्पन्न होऊन नष्ट होणाऱ्या घटना आहेत.³³ याचा अर्थ असा की वास्तव हे ‘काय अस्तित्वात आहे’ यावर नाही, तर ‘प्रक्रिया कशा कार्य करतात’ यावर आधारित आहे.³⁷ यामुळे ‘मी’ किंवा ‘माझे’ या कल्पनेला कोणताही आधार उरत नाही आणि आसक्तीच्या मुळावरच घाव घातला जातो, जो दुःखाचे मूळ कारण आहे.

खंड ४: एक तुलनात्मक विश्लेषण: अभिधम्म आणि सुत्त पिटक

तिपिटकाचे दोन प्रमुख सैद्धांतिक विभाग म्हणून, सुत्त पिटक आणि अभिधम्म पिटक हे बौद्ध धर्माच्या शिकवणीचे दोन भिन्न परंतु अविभाज्य पैलू सादर करतात. त्यांची उद्दिष्ट्ये, शैली आणि पद्धती भिन्न असल्या तरी, ते परस्परविरोधी नसून एकमेकांना पूरक आहेत. या दोन्हींमधील संबंध समजून घेतल्यास बौद्ध धम्माच्या समग्र स्वरूपाचे आकलन होते.

पद्धती आणि शैलीतील भिन्नता

सुत्त पिटक आणि अभिधम्म पिटक यांच्यातील सर्वात स्पष्ट फरक त्यांच्या सादरीकरणाच्या पद्धतीत आणि शैलीत दिसून येतो.

सुत्त पिटक (Sutta Piṭaka): सुत्त पिटकाची शैली ही संवादात्मक, वर्णनात्मक आणि व्यावहारिक आहे. यात भगवान बुद्धांनी वेगवेगळ्या श्रोत्यांना, त्यांच्या मानसिक आणि बौद्धिक क्षमतेनुसार, वेगवेगळ्या प्रसंगी दिलेले उपदेश आहेत.¹ त्यामुळे, यात कथा, रूपके, संवाद आणि सोप्या भाषेत दिलेले मार्गदर्शन आढळते.⁵ सुत्तांची भाषा ही बऱ्याचदा ‘संवृति सत्य’ (conventional truth) या पातळीवर असते, ज्यामुळे ती सर्वसामान्यांना सहज समजते. त्याचा मुख्य उद्देश साधकांना नैतिक आचरण, ध्यान आणि प्रज्ञा विकसित करण्यासाठी थेट आणि व्यावहारिक मार्गदर्शन करणे हा आहे.⁵
अभिधम्म पिटक (Abhidhamma Piṭaka): याउलट, अभिधम्म पिटकाची शैली अत्यंत तांत्रिक, विश्लेषणात्मक, पद्धतशीर आणि निर्वैयक्तिक आहे.⁵ यात कोणत्याही विशिष्ट व्यक्तीला किंवा प्रसंगाला उद्देशून उपदेश नाही. अभिधम्म सुत्तांमध्ये विखुरलेल्या सिद्धांतांना एका अमूर्त आणि तात्त्विक चौकटीत बसवतो. तो वर्गीकरण, व्याख्या आणि तार्किक विश्लेषणावर भर देतो.¹ त्याची भाषा ही ‘परमार्थ सत्य’ (ultimate truth) या पातळीवरची आहे, जिथे ‘व्यक्ती’ किंवा ‘वस्तू’ या संकल्पनांऐवजी केवळ ‘धम्म’ (चित्त, चैतसिक, रूप) यांच्या प्रवाहाचे विश्लेषण केले जाते. त्याचा मुख्य उद्देश वास्तवाच्या अंतिम स्वरूपाचे अचूक आणि सर्वसमावेशक ज्ञान प्रदान करणे हा आहे.⁵

परस्पर पूरक भूमिका

जरी या दोन पिटकांची शैली आणि पद्धत भिन्न असली तरी, ते एकाच ध्येयासाठी, म्हणजेच दुःखाच्या नाशासाठी, कार्य करतात. त्यांचे संबंध समजून घेण्यासाठी एक समर्पक रूपक वापरले जाते:

सुत्त पिटक हे ‘वापरकर्ता पुस्तिका’ (User Manual) आहे, तर अभिधम्म पिटक हे ‘अभियांत्रिकी आराखडा’ (Engineering Schematic) आहे.³⁹

सुत्त पिटक (वापरकर्ता पुस्तिका): गाडी कशी चालवायची, हे वापरकर्ता पुस्तिका सांगते. ती आपल्याला आवश्यक सूचना, नियम आणि मार्गदर्शन देते. त्याचप्रमाणे, सुत्त पिटक आपल्याला निर्वाणाचा मार्ग कसा आचरावा हे शिकवते. ते अष्टांगिक मार्गाचे पालन कसे करावे, ध्यान कसे करावे आणि नैतिक जीवन कसे जगावे, याबद्दल स्पष्ट आणि थेट मार्गदर्शन करते.⁵ सामान्य साधकासाठी, केवळ सुत्तांच्या आधारावर साधना करूनही मुक्ती मिळवणे शक्य आहे.
अभिधम्म पिटक (अभियांत्रिकी आराखडा): गाडी का आणि कशी चालते, तिच्या आतले प्रत्येक यंत्र कसे काम करते, आणि सर्व भाग एकमेकांशी कसे जोडलेले आहेत, हे अभियांत्रिकी आराखडा स्पष्ट करतो. त्याचप्रमाणे, अभिधम्म पिटक हे स्पष्ट करतो की बौद्ध साधना का आणि कशी कार्य करते.¹² ते चित्त आणि रूपाच्या सूक्ष्म प्रक्रियांचे विश्लेषण करते, ज्यामुळे कर्माचे नियम, ध्यानातील मानसिक अवस्था आणि प्रज्ञा कशी विकसित होते, यामागील मूळ तत्त्वे समजतात.

जेव्हा गाडीत बिघाड होतो, तेव्हा केवळ वापरकर्ता पुस्तिका पुरेशी नसते; तेव्हा अभियांत्रिकी आराखड्याचे ज्ञान असलेला तंत्रज्ञ आवश्यक असतो. त्याचप्रमाणे, साधनेच्या मार्गावर जेव्हा साधकाला सूक्ष्म शंका किंवा तात्त्विक गोंधळ निर्माण होतो, तेव्हा अभिधम्माचे ज्ञान त्या अडचणी दूर करण्यास आणि साधनेला योग्य दिशा देण्यास मदत करते.³⁹ अभिधम्म धम्माच्या सिद्धांतांना एक सखोल तात्त्विक आधार प्रदान करतो, ज्यामुळे साधकाची श्रद्धा (saddhā) अधिक दृढ होते आणि त्याला धम्माच्या सत्यतेबद्दल निःसंदिग्ध खात्री पटते.

या संदर्भात, अभिधम्माच्या विकासाकडे धम्माच्या शिकवणीची अचूकता आणि स्पष्टता टिकवून ठेवण्यासाठी तयार केलेली एक ‘संदिग्धता-निवारण प्रणाली’ (Disambiguation Protocol) म्हणून पाहिले जाऊ शकते. सुत्तांची भाषा रूपकात्मक आणि संदर्भ-अवलंबित असल्याने, कालांतराने तिच्या चुकीच्या अर्थाची शक्यता होती, ज्यामुळे विविध पंथांमध्ये मतभेद निर्माण झाले (जसे ‘कथावत्थु’मध्ये दिसते).¹³ अभिधम्माने प्रत्येक महत्त्वाच्या संकल्पनेची अचूक, तांत्रिक व्याख्या करून आणि त्यांचे सर्वसमावेशक वर्गीकरण करून या संदिग्धतेला जागाच ठेवली नाही.¹¹ अशाप्रकारे, अभिधम्म हा धम्माचा ‘मूळ स्रोत कोड’ (source code) म्हणून कार्य करतो, जो शिकवणीची अखंडता आणि सुसंगतता पिढ्यानपिढ्या टिकवून ठेवण्याची खात्री देतो. तो शिकवणीला केवळ काही अस्पष्ट उपदेशांचा संग्रह होण्यापासून वाचवतो आणि तिला एका कठोर तात्त्विक प्रणालीचे स्वरूप देतो.

खंड ५: जिवंत परंपरा: अभिधम्माचा सराव आणि आधुनिक संवाद

अभिधम्म पिटक हा केवळ एक प्राचीन, तात्त्विक ग्रंथालयात बंदिस्त असलेला ग्रंथ नाही, तर ती एक जिवंत परंपरा आहे जिचे पडसाद आजही बौद्ध साधकांच्या जीवनात, सांस्कृतिक प्रथांमध्ये आणि आधुनिक वैज्ञानिक विचारांमध्ये उमटत आहेत. त्याचे महत्त्व केवळ बौद्धिक चर्चेपुरते मर्यादित नसून, ते साधनेच्या मार्गावर प्रत्यक्ष मार्गदर्शन करते आणि मानवी मनाबद्दलच्या आपल्या समजुतीला आव्हान देते.

विपश्यना साधनेसाठी ‘चित्ताचा नकाशा’

अभिधम्माला ‘चित्ताचा नकाशा’ (map of the mind) असे संबोधले जाते आणि हे विशेषण विपश्यना (Vipassanā) ध्यान साधनेच्या संदर्भात अत्यंत समर्पक आहे.³ विपश्यना म्हणजे वास्तवाला जसे आहे तसे, म्हणजेच अनित्य (impermanent), दुःख (unsatisfactory) आणि अनात्म (not-self) या स्वरूपात पाहणे. अभिधम्म या प्रक्रियेसाठी एक अत्यंत तपशीलवार आणि अचूक सैद्धांतिक चौकट प्रदान करतो.

अनुभवाचे विश्लेषण: अभिधम्म साधकाला त्याच्या क्षणाक्षणाला बदलणाऱ्या अनुभवाचे विश्लेषण करण्यासाठी एक अचूक शब्दसंग्रह आणि संकल्पनात्मक साधने देतो. ध्यानात बसल्यावर उत्पन्न होणारे विचार, भावना आणि शारीरिक संवेदना यांना केवळ ‘मन’ किंवा ‘शरीर’ असे न पाहता, ते विशिष्ट चित्त, चैतसिक आणि रूपांच्या स्वरूपात ओळखायला शिकवतो.¹⁵ उदाहरणार्थ, रागाची भावना उत्पन्न झाल्यावर साधक तिला ‘मी रागावलो आहे’ असे न पाहता, ‘द्वेष (dosa) चैतसिकासह एक अकुशल चित्त उत्पन्न झाले आहे’ असे निर्वैयक्तिकपणे पाहू शकतो.
‘स्व’च्या भ्रमाचे निरसन: हे विश्लेषणात्मक ज्ञान ‘मी’ किंवा ‘माझे’ या कल्पनेच्या भ्रमाचे निरसन करण्यास मदत करते. जेव्हा साधकाला हे स्पष्टपणे दिसू लागते की त्याचा अनुभव केवळ नाम आणि रूपाच्या निर्वैयक्तिक आणि सशर्त प्रक्रियांचा (conditioned processes) एक प्रवाह आहे, तेव्हा ‘स्व’ची घट्ट पकड ढिली होते.⁴⁰ अभिधम्म हे दाखवून देतो की हा अनुभव पूर्णपणे कार्यकारणभावाच्या नियमांनुसार (पच्चय) घडत आहे, आणि त्यात कोणताही स्थायी ‘कर्ता’ किंवा ‘अनुभव घेणारा’ नाही. हेच विपश्यना ज्ञानाचे सार आहे.
प्रगतीचा मार्ग: अभिधम्म ध्यानातील प्रगतीच्या विविध टप्प्यांचे (Progress of Insight) तपशीलवार वर्णन करतो. यामुळे साधकाला आपण साधनेत कुठे आहोत हे समजण्यास मदत होते आणि त्याला योग्य दिशेने प्रयत्न करण्यासाठी प्रोत्साहन मिळते.⁴⁰ हा नकाशा साधकाला मार्गातील संभाव्य अडचणी आणि अनुभवांबद्दल जागरूक करतो आणि त्याला आत्मविश्वासाने पुढे जाण्यास मदत करतो.

सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व

अभिधम्म हा केवळ विद्वान आणि साधकांपुरता मर्यादित नाही, तर तो थेरवाद बौद्ध देशांच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनला आहे.

म्यानमार (ब्रह्मदेश): म्यानमारमध्ये अभिधम्माला, विशेषतः ‘पट्ठान’ या ग्रंथाला, अत्यंत पूजनीय मानले जाते. ‘पट्ठान’चे पठण करणे हे अत्यंत पुण्यकारक मानले जाते आणि ते सर्व प्रकारच्या धोक्यांपासून, वाईट शक्तींपासून संरक्षण देते, अशी दृढ श्रद्धा आहे.¹ हे पठण बुद्धांच्या सर्वज्ञतेचे प्रतीक मानले जाते आणि मोठ्या समारंभांमध्ये त्याचे आयोजन केले जाते.
थायलंड, कंबोडिया आणि लाओस: या देशांमध्ये, अंत्यसंस्काराच्या वेळी अभिधम्माच्या संक्षिप्त आवृत्त्यांचे पठण करण्याची परंपरा आहे.¹ असे मानले जाते की या पठणामुळे मृत व्यक्तीच्या चेतनेला पुढील जन्मात चांगली गती मिळण्यास मदत होते. हे दर्शवते की अभिधम्माच्या कार्यकारणभावाच्या सिद्धांताला केवळ तात्त्विकच नव्हे, तर प्रत्यक्ष परिणामकारक शक्ती म्हणून पाहिले जाते.
श्रीलंका: श्रीलंकेत अभिधम्माच्या अभ्यासाची एक मोठी परंपरा आहे. या ग्रंथांवर केवळ टीकाच नाही, तर उप-टीका आणि उप-उप-टीका लिहिल्या गेल्या आहेत, जे त्याचे बौद्धिक महत्त्व अधोरेखित करते.¹⁶

आधुनिक मानसशास्त्र आणि बोध-विज्ञानाशी संवाद

अभिधम्माचे सर्वात आश्चर्यकारक पैलूंपैकी एक म्हणजे त्याची आधुनिक वैज्ञानिक शोधांशी असलेली सुसंगतता, विशेषतः मानसशास्त्र आणि बोध-विज्ञान (cognitive science) या क्षेत्रांमध्ये.

मानसशास्त्र (Psychology): अभिधम्माला जगातील सर्वात जुनी आणि सविस्तर मानसशास्त्रीय प्रणाली म्हटले जाऊ शकते.¹ पाश्चात्य मानसशास्त्राच्या जन्माच्या हजारो वर्षे आधी, अभिधम्माने व्यक्तिमत्त्वाचे प्रकार, मानसिक अवस्थांचे वर्गीकरण आणि बोधात्मक प्रक्रियांचे (cognitive processes) अत्यंत सूक्ष्म विश्लेषण केले होते. कुशल आणि अकुशल मानसिक घटकांचे (cetasikas) त्याचे विश्लेषण आधुनिक मानसोपचार पद्धतींच्या (उदा. Cognitive Behavioral Therapy – CBT) उद्दिष्टांशी जुळते, जिथे नकारात्मक विचार आणि भावना ओळखून त्यांना सकारात्मक विचारांनी बदलण्यावर भर दिला जातो.²⁷
बोध-विज्ञान (Cognitive Science): अभिधम्मातील ‘चित्त-वीथि’ (cognitive series) ही संकल्पना आधुनिक बोध-विज्ञानासाठी अत्यंत आकर्षक आहे. यानुसार, आपली जाणीव ही एका अखंड प्रवाहासारखी वाटत असली तरी, ती प्रत्यक्षात अत्यंत वेगाने उत्पन्न होणाऱ्या आणि नष्ट होणाऱ्या ‘चित्त-क्षणांच्या’ (mind-moments) मालिकेपासून बनलेली आहे.⁴⁰ प्रत्येक इंद्रिय-द्वारावर (sense-door) माहिती आदळल्यानंतर, एका निश्चित क्रमाने अनेक चित्त-क्षण उत्पन्न होऊन माहितीवर प्रक्रिया करतात. हे आधुनिक माहिती प्रक्रिया मॉडेलशी (information processing models) आश्चर्यकारक साम्य दर्शवते.⁴⁵

अभिधम्माचे महत्त्व या संदर्भात आहे की ते प्रथम-पुरुष (first-person) आणि तृतीय-पुरुष (third-person) ज्ञानप्रणालींमध्ये एक पूल म्हणून काम करू शकते. आधुनिक विज्ञान मनाचा अभ्यास करण्यासाठी तृतीय-पुरुष पद्धती (उदा. ब्रेन स्कॅन, वर्तणूक प्रयोग) वापरते, जे वस्तुनिष्ठ (objective) असतात.⁴⁶ याउलट, बौद्ध ध्यान परंपरा प्रथम-पुरुष पद्धती (आत्मनिरीक्षण) वापरते, जी व्यक्तिनिष्ठ (subjective) असते.⁴⁸ विज्ञानासमोरील ‘जाणीवेची कठीण समस्या’ (hard problem of consciousness) ही वस्तुनिष्ठ मेंदूच्या अवस्था आणि व्यक्तिनिष्ठ अनुभव यांच्यातील दरी आहे. अभिधम्म व्यक्तिनिष्ठ अनुभवाचा एक अत्यंत पद्धतशीर, सुसंगत आणि तपशीलवार नकाशा (phenomenology) प्रदान करतो.⁴⁹ न्यूरोसायंटिस्ट या नकाशाचा वापर करून विशिष्ट मानसिक अवस्था (उदा. करुणा, एकाग्रता) आणि त्यांच्याशी संबंधित मेंदूतील क्रिया (neural correlates) यांच्यात संबंध जोडू शकतात. अशाप्रकारे, अभिधम्म प्राचीन आत्मनिरीक्षणात्मक प्रज्ञा आणि आधुनिक अनुभवजन्य विज्ञान यांच्यात एक फलदायी संवाद घडवून आणण्याची प्रचंड क्षमता ठेवतो.

निष्कर्ष

अभिधम्म पिटक हा तिपिटकाचा केवळ तिसरा भाग नसून, तो थेरवाद बौद्ध परंपरेचा तात्त्विक आणि मानसशास्त्रीय आधारस्तंभ आहे. त्याचे महत्त्व त्याच्या गहन, विश्लेषणात्मक आणि पद्धतशीर दृष्टिकोनात आहे, जो वास्तवाच्या आणि मानवी मनाच्या स्वरूपावर अभूतपूर्व प्रकाश टाकतो.

या अहवालातून हे स्पष्ट होते की अभिधम्माचा प्रवास हा बुद्धांच्या सुत्त पिटकातील विखुरलेल्या शिकवणींच्या पद्धतशीर मांडणीपासून सुरू झाला. तिसऱ्या बौद्ध संगीतीच्या ऐतिहासिक टप्प्यावर, त्याने बौद्ध सिद्धांताची शुद्धता आणि स्पष्टता टिकवून ठेवणारे एक महत्त्वाचे साधन म्हणून स्वतःला स्थापित केले. त्याच्या सात ग्रंथांची रचना – ‘धम्मसंगणी’च्या वर्गीकरणापासून ते ‘पट्ठान’च्या कार्यकारणभावाच्या विशाल जाळ्यापर्यंत – मानवी अनुभवाच्या प्रत्येक पैलूचे विघटन करून त्याच्या मुळाशी असलेल्या परमार्थ सत्यापर्यंत पोहोचण्याचा एक सर्वसमावेशक मार्ग दाखवते.

अभिधम्म केवळ एक बौद्धिक व्यायाम नाही. ‘संवृति’ आणि ‘परमार्थ’ सत्यामधील भेद स्पष्ट करून, आणि चित्त, चैतसिक, रूप व निब्बान या चार अंतिम वास्तवांचे विश्लेषण करून, तो ‘स्व’च्या कल्पनेला मुळापासून आव्हान देतो. विपश्यना साधकांसाठी, तो ‘चित्ताचा नकाशा’ म्हणून कार्य करतो, जो साधनेच्या मार्गावर अचूक मार्गदर्शन करतो आणि अनुभवाच्या निर्वैयक्तिक स्वरूपाचे ज्ञान (insight) मिळविण्यात मदत करतो.

त्याचबरोबर, अभिधम्म हा केवळ भूतकाळातील ग्रंथ नाही. थेरवादी देशांमधील सांस्कृतिक आणि धार्मिक प्रथांमध्ये त्याचे जिवंत अस्तित्व आजही टिकून आहे. याहीपलीकडे, आधुनिक मानसशास्त्र आणि बोध-विज्ञानाच्या जगात तो एक महत्त्वपूर्ण संवादक म्हणून उदयास येत आहे. मनाच्या कार्याबद्दलची त्याची हजारो वर्षे जुनी अंतर्दृष्टी आजच्या वैज्ञानिक शोधांना पूरक ठरत आहे आणि चेतनेच्या अभ्यासाला एक नवीन दिशा देत आहे.

सरतेशेवटी, अभिधम्माचे संपूर्ण सार एकाच अंतिम ध्येयाकडे निर्देश करते: वास्तवाचे खरे स्वरूप समजून घेण्यासाठी आवश्यक असलेले सखोल, विश्लेषणात्मक ज्ञान प्रदान करणे, जेणेकरून लोभ, द्वेष आणि मोहाच्या बंधनातून मुक्त होऊन दुःखाचा कायमचा अंत करता येईल. तो प्रज्ञेचा एक उत्कृष्ट ग्रंथ आहे, जो केवळ ज्ञानासाठी नाही, तर मुक्तीसाठी मार्ग दाखवतो.