झेन कथा 1 “शांत नदी आणि दगड”
कथा 1 “शांत नदी आणि दगड”
हिमालयाच्या पायथ्याशी एक छोटंसं गाव होतं. तिथल्या हवेत एक अनोखी शांतता भरलेली असे, जणू निसर्गाने त्या गावाला आपल्या मिठीत घेतलं होतं. गावातून एक नदी वाहायची—तिचं नाव होतं सुमित्रा. ही नदी खळखळणारी नव्हती, उलट तिचं पाणी इतकं शांत आणि स्वच्छ होतं की त्यात आकाशाच प्रतिबिंब स्पष्ट दिसायचं. गावकरी तिला “शांततेची आई” म्हणायचे, कारण तिच्या काठावर बसलं की सगळ्या चिंता आपोआप वाहून जायच्या.
या गावात एक तरुण राहायचा—त्याचं नाव होतं कनिष्क. कनिष्कचं आयुष्य साधं होतं, पण त्याचं मन सतत अशांत असायचं. तो शेतात काम करायचा, घरी यायचा, पण त्याच्या डोक्यात विचारांचा भुंगा सतत घोंगावत असे. “मी काय करतोय? माझ्या आयुष्याचा अर्थ काय? मी कधी सुखी होणार?”—असे प्रश्न त्याला रात्रंदिवस भंडावून सोडायचे. त्याला वाटायचं की कुठेतरी त्याच्यासाठी शांती लपलेली आहे, पण ती कशी मिळवायची हे त्याला कळत नव्हतं.
एकदा गावात बातमी पसरली की एक झेन गुरू गावात आले आहेत. त्यांचं नाव होतं गुरू शून्यनाथ. ते फार बोलके नव्हते, पण त्यांच्या डोळ्यांत एक वेगळीच शांतता दिसायची—जणू त्यांनी सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं पाहिली होती आणि आता त्यांना कशाचीच गरज उरली नव्हती. कनिष्कने ठरवलं की तो गुरूंकडे जाणार आणि आपल्या अशांत मनाचं कारण विचारणार.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी, सूर्य उगवत असताना, कनिष्क गुरूंच्या भेटीला गेला. गुरू सुमित्रा नदीच्या काठावर एका मोठ्या खड्ड्यावर बसले होते. त्यांच्या हातात एक लहानशी काठी होती, आणि ते पाण्यावर हलक्या हलक्या रेषा काढत होते. कनिष्क त्यांच्यासमोर गेला आणि नम्रपणे म्हणाला, “गुरूजी, माझं मन खूप अशांत आहे. मला शांती कशी मिळेल? मला सांगा, मी काय करू?”
गुरू शून्यनाथ शांतपणे हसले. त्यांनी काठी बाजूला ठेवली आणि कनिष्कला म्हणाले, “चल, माझ्यासोबत.” ते नदीच्या काठावरून चालू लागले. सूर्याच्या पहिल्या किरणांनी पाण्याला सोनेरी रंग दिला होता, आणि हलक्या वाऱ्याने झाडांची पानं हलत होती. कनिष्क गुरूंच्या मागे चालत होता, पण त्याच्या मनात प्रश्नांचं वादळ अजूनही थांबलं नव्हतं.
नदीच्या एका टोकाला पोहोचल्यावर गुरूंनी कनिष्कला थांबवलं आणि विचारलं, “तुला ही नदी कशी वाटते?” कनिष्कने नदीकडे पाहिलं. पाणी इतकं स्थिर होतं की त्यात आकाश, झाडं आणि दूरचे डोंगर स्पष्ट दिसत होते. त्याला काही क्षण वाटलं की ही नदी जणू जिवंत आहे, पण तरीही तिच्यात एक अनोखी शांतता आहे. तो म्हणाला, “ती शांत आणि स्थिर दिसते, गुरूजी.”
गुरूंनी जमिनीवरून एक गोल दगड उचलला. तो दगड साधा होता, पण त्याचं वजन आणि आकार अगदी परिपूर्ण होत—जणू निसर्गाने तो खास बनवला होता. त्यांनी तो दगड कनिष्कला दाखवला आणि नंतर हळूच नदीत टाकला. दगड पाण्यात पडताच एक “छपाक” आवाज झाला. पाण्यावर लहरी उठल्या—पहिली लहर मोठी, मग त्यापाठोपाठ लहान लहान लहरी. कनिष्क त्या लहरी पाहत राहिला. काही क्षणांतच पाणी पुन्हा शांत झालं, जणू काही घडलंच नव्हतं.
गुरू शून्यनाथांनी कनिष्ककडे पाहिलं आणि शांत स्वरात म्हणाले, “तुझं मन ही नदी आहे. आणि तुझे विचार हे दगड आहेत. दगड पडणं थांबवू शकत नाहीस, पण नदीप्रमाणे शांत राहायला शिकू शकतोस.” कनिष्कला क्षणभर काहीच कळलं नाही. तो गोंधळलेल्या चेहऱ्याने गुरूंकडे पाहत राहिला.
याचवेळी, गुरू शून्यनाथांनी आपले डोळे बंद केले आणि जणू काही अंतर्मनात हरवले. कनिष्कला वाटलं की गुरू काहीतरी सांगणार आहेत, पण त्याऐवजी गुरूंनी एक दीर्घ श्वास घेतला आणि शांतपणे म्हणाले, “मला एकदा एका बोधिसत्वांची भेट झाली होती. त्यांच्यासोबतचा तो संवाद मला आजही आठवतो.”
कनिष्क उत्सुकतेने ऐकू लागला. गुरू शून्यनाथ पुढे म्हणाले, “मी त्या काळात एक साधक होतो, आणि माझं मनही तुझ्यासारखंच अशांत होतं. मी बोधिसत्वांकडे गेलो आणि विचारलं, ‘महासत्व, माझ्या मनात विचारांचं वादळ का थांबत नाही? मी शांतीसाठी काय करू?’ बोधिसत्वांनी माझ्याकडे पाहिलं आणि हसत हसत म्हणाले, ‘शून्यनाथ, तुझं मन एक झुळझुळणारी नदी आहे का, की एक स्थिर सरोवर?’ मी म्हणालो, ‘नदीसारखं आहे, महासत्व. विचारांचे प्रवाह सतत वाहतात.’ तेव्हा बोधिसत्वांनी मला एका तळ्याकडे नेलं. त्यांनी एक दगड उचलला आणि तळ्यात टाकला. लहरी उठल्या, पण थोड्याच वेळात तळं पुन्हा शांत झालं. ते म्हणाले, ‘विचार हे दगड आहेत, आणि तुझं मन हे तळं आहे. दगड टाकणारा तू नाहीस, तरीही तू लहरींना दोष देतोस. तळं लहरींना थांबवत नाही, ते फक्त त्यांना स्वीकारतं आणि शांत राहतं. तसंच तुझं मन असू दे.’”
गुरू शून्यनाथांनी डोळे उघडले आणि कनिष्कला म्हणाले, “बोधिसत्वांचे हे शब्द माझ्या हृदयात कोरले गेले. त्या दिवसापासून मी विचारांना शत्रू मानणं सोडलं. ते येतात, जातात—मी फक्त पाहत राहतो.”
कनिष्कला हे ऐकून एक वेगळीच जाणीव झाली. त्याच्या मनात सतत विचारांचे दगड पडत होते—कामाची चिंता, भविष्याची भीती, भूतकाळाचा राग. पण तो त्या प्रत्येक दगडाला पकडून त्याच्याशी झटत होता, म्हणूनच त्याचं मन अशांत होतं. त्याने गुरूंना विचारलं, “पण गुरूजी, विचारांना थांबवायचं नाही तर मग काय करायचं?”
गुरू हसले आणि म्हणाले, “काहीच करू नकोस. फक्त पाहत राहा. जसं तू या नदीत दगड पडताना पाहिलास, तसंच तुझ्या मनात विचार येताना पाहत राहा. त्यांना चांगले किंवा वाईट म्हणू नकोस. त्यांना येऊ दे, जाऊ दे. तू नदी आहेस, दगड नाहीस. बोधिसत्वांनी मला हेच शिकवलं—स्वीकार हीच शांती आहे.”
कनिष्कने डोळे बंद केले आणि एक दीर्घ श्वास घेतला. त्याच्या मनात एक विचार आला—”मला शांती मिळेल का?” पण यावेळी त्याने तो विचार पकडला नाही. तो फक्त त्या विचाराला मनात येऊ दिला आणि मग जाऊ दिला. त्याला आश्चर्य वाटलं की तो विचार गेल्यावर त्याच्या मनात एक हलकीशी मोकळीक निर्माण झाली. त्याने पुन्हा एक श्वास घेतला, आणि यावेळी त्याला नदीचा आवाज, वाऱ्याचा स्पर्श आणि सूर्याची उबट जाणवली.
त्या दिवशी कनिष्क घरी परतला, पण त्याचं मन आधीइतकं अशांत नव्हतं. त्याला समजलं होतं की शांती बाहेरून शोधायची गोष्ट नाही—ती त्याच्या आतच आहे. विचारांचे दगड पडत राहणार, पण तो आता नदीप्रमाणे शांत राहायला शिकत होता.
संदेश:- शांती बाहेरून नव्हे, आतून येते. विचार येणं स्वाभाविक आहे, पण त्यांच्याशी लढण्याऐवजी त्यांना स्वीकारणं म्हणजे झेन.